«Ορθοδοξία και Ζωή» 2022-2023: Ο Θεός ως Ποιητής και Δημιουργός

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΣΤ΄ τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΖ΄, ἔτους 2022-2023. 

Εἰσαγωγικά: Στό Σύμβολο τῆς Πίστεως ὁμολογοῦμε τόν Θεό ὡς «Ποιητήν οὐρανοῦ καί γῆς, ὁρατῶν τε πάντων καί ἀοράτων». Ἡ ἔκφραση αὐτή εἶναι συμπερίληψη ὅλης τῆς περί Δημιουργίας διδα σκαλίας τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ἀλλά καί τῆς Κοσμολογίας - Κτισιολογίας τῆς Ἐκκλησίας, κατά τήν ὁποία ὁ κόσμος α) δέν εἶναι αἰώνιος, ἀλλά ἔχει ἀρχή καί τέλος, β) δημιουργήθηκε μέ τίς ἄκτιστες Ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ καί διατηρεῖται στήν ὕπαρξη μέ αὐτές, γ) δημιουργήθηκε ἐντός τοῦ χρόνου καί εἶναι συμπεπλεγμένος μέ τόν χρόνο, δ) ἀποτελεῖ προϊόν τοῦ ἐκχυλίσματος τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ καί ε) μεταξύ αὐτοῦ (τοῦ κόσμου) καί τοῦ Θεοῦ ὑπάρχει τό χάσμα (ἡ «ἄπειρος ποιοτική διαφορά») κτιστοῦ καί ἀκτίστου. Ἀπό τίς σχετικές βιβλικές διηγήσεις διευκρινίζονται πλευρές τῆς περί Δημιουργίας ἀληθείας.

Ἡ «ἐκ τοῦ μηδενός» Δημιουργία: Κατά τή Βιβλική Παράδοση, ὁ Θεός δημιουργεῖ τόν κόσμο «ἐκ τοῦ μηδενός» ἤ «ἐξ οὐκ ὄντων» (Ἀριθμ. 7,28). Ὁ κόσμος μας προέρχεται ἀπό τό μηδέν. Ἡ καθαρά βιβλική αὐτή ἀντίληψη περί δημιουργίας ἀποτελεῖ ἀνατροπή τῶν θεμελίων τῆς ἑλληνικῆς κοσμολογίας καί κοσμοθεωρίας. Τό γεγονός αὐτό εἶναι καί παραμένει ἀκατάληπτο καί «παράλογο» γιά τήν ἀνθρώπινη λογική σέ κάθε ἐποχή: «ἐκ τοῦ μηδενός προέρχεται μηδέν» («ex nihilo nihil est»). «Ἐκ τοῦ μηδενός» δημιουργία σημαίνει ὅτι ὁ κόσμος ὅλος ἐπικρέμαται στό μηδέν: εἶναι «φύσει» συνδεδεμένος μέ αὐτό - πορεύεται συνεχῶς πρός τό μηδέν, πρός τό φυσικό τέλος του. Τό δεδομένο αὐτό συνειδητοποίησε ἤδη ἡ φιλοσοφία ἀπό τόν παρελθόντα αἰῶνα, ταυτίζοντας τό «εἶναι» μέ τό «μηδέν», δηλ. θεωρῶντας τό «μηδέν» ὡς τήν οὐσία τῶν πάντων (Ὑπαρξισμός). Ὡστόσο, κατά τήν Ὀρθόδοξη ἀντίληψη, ὁ κόσμος σώζεται ἀπό τήν ἀπειλή τοῦ μηδενός «χάριτι», δηλ. μέ τή συνεχή παρέμβαση τοῦ Θεοῦ (θεία Πρόνοια).

Ἡ σταδιακή Δημιουργία: Ὅπως προκύπτει ἀπό τή σχετική διήγηση τῆς Γενέσεως, ὁ κόσμος δέν δημιουργήθηκε «ἐφ’ ἅπαξ», ἀλλά σταδιακά. Τό κείμενο ἀναφέρεται σέ «ἡμέρες» δημιουργίες. Ἄλλοι ἑρμηνευτές θεώρησαν τίς «ἡμέρες» αὐτές ὡς ἡμερολογιακές ἡμέρες, ὅπως οἱ σημερινές, καί ἄλλοι ὡς χρονικά διαστήματα ἀπροσδιόριστης διάρκειας ἤ ὡς γεωλογικές περιόδους. Ὑπέρ τῆς δεύτερης ἄποψης συνηγορεῖ τό γεγονός ὅτι, κατά τή βιβλική διήγηση, οἱ «φωστῆρες», πού διαχωρίζουν τήν ἡμέρα ἀπό τήν νύκτα («ἀνά μέσον τοῦ φωτός καί ἀνά μέσον τοῦ σκότους», Γεν. 1,18), ἐμφανίζονται τήν τέταρτη «ἡμέρα» τῆς Δημιουργίας. Ἐπίσης, κατά τή βιβλική μαρτυρία, «χίλια ἔτη» ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ λογίζονται ὡς μία ἡμέρα («χίλια ἔτη ἐν ὀφθαλμοῖς σου ὡς ἡμέρα ἡ ἐχθές», Ψαλμ. 89,4). Ἡ Δημιουργία βαίνει ἀπό τά γενικότερα στά εἰδικότερα καί ἀπό τά ἁπλούστερα καί ἀτελέστερα στά συνθετότερα και τελειότερα: ἀνόργανη ὕλη - φυτά - ζῶα - ἄνθρωπος. Ἡ μαρτυρία τῆς Βίβλου ὡς πρός τή σειρά τῆς ἐμφανίσεως τῶν δημιουργημάτων ταυτίζεται μέ τίς ἀπόψεις τῶν σύγχρονων εἰδικῶν ἐπιστημόνων γιά τήν προέλευση τοῦ κόσμου. Κάποιοι ἑρμηνευτές παρατήρησαν ὅτι, κατά τήν ἀρχέγονη ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητος, ὅπως αὐτή περιγράφεται στή Γένεση, οἱ φυσικοί νόμοι δέν ἴσχυαν κατά τόν ἴδιο ἀκριβῶς τρόπο, ὅπως ἰσχύουν μετέπειτα καί μέχρι σήμερα. Τήν περίοδο ἐκείνη (εἰδικότερα, τήν πρό τοῦ κατακλυσμοῦ περίοδο), ἀποκαλοῦν «πρωτοϊστορία» καί εἶναι ἡ περίοδος πρίν τούς ἱστορικούς καί τούς προϊστορικούς χρόνους, κατά τήν ὁποία διαμορφώθηκαν οἱ συνθῆκες τοῦ παρόντος κόσμου.

Ἡ δημιουργία τοῦ ἀόρατου κόσμου. Ἡ διήγηση τῆς Γενέσεως ἀναφέρεται στή δημιουργία τοῦ ὁρατοῦ (ὑλικοῦ) κόσμου. Ὅμως, ὁ κόσμος αὐτός δέν εἶναι ὁ μόνος ὑπαρκτός. Στό Σύμβολο τῆς Πίστεως ὁμολογοῦμε τόν Θεό, ὡς «Ποιητήν» «ὁρατῶν» καί «ἀοράτων». Ἡ δημιουργία τοῦ ἀόρατου κόσμου εἶχε ἤδηι προηγηθεῖ τῆς δημιουργίας τοῦ ὁρατοῦ: «ὅτε ἐγεννήθησαν ἄστρα, ᾔνεσάν με φωνῇ μεγάλῃ πάντες Ἄγγελοί μου» (Ἰώβ, 38,7). Ὁ ἀόρατος κόσμος εἶναι μέρος τοῦ κτιστοῦ: ἡ «κατά φύσιν» συγγένειά του εἶναι μέ τόν ὁρατό κόσμο καί ὄχι μέ τό ἄκτιστο Θεό. Ὁ κτιστός κόσμος διακρίνεται σέ «ὁρατό» καί «ἀόρατο». Ἡ ἐκκλησιαστική Παράδοση (Βιβλική καί Πατερική) προτιμᾶ αὐτή τή διάκριση, ἀντί τῆς προβληματικῆς (φιλοσοφικῆς) διακρίσεως μεταξύ «ὕλης» καί «πνεύματος», «ὑλικοῦ» καί «πνευματικοῦ» κόσμου. Στόν ἀόρατο κόσμο ἀνήκουν: α) οἱ ἅγιοι Ἄγγελοι, β) οἱ ἐκπεσόντες Ἄγγελοι (Δαίμονες) καί γ) οἱ μετέπειτα δημιουργημένες ἀνθρώπινες ψυχές. Ἄλλα ἀόρατα δημιουργήματα δέν ὑπάρχουν. Ὁ κόσμος τῶν «πνευμάτων» («ἀγαθῶν» ἤ «κακῶν»), στόν ὁποῖο ἀναφέρεται ὁ Πνευματισμός, εἶναι ὁ κόσμος τῶν πονηρῶν πνευμάτων (Δαιμόνων). Κατά τόν ἅγ. Ἰωάννη Δαμασκηνό, ὁ Ἄγγελος εἶναι «οὐσία νοερά, ἀεικίνητος, αὐτεξούσιος, ἀσώματος», «φύσις λογική, νοερά τε καί αὐτεξούσιος». Οἱ Ἄγγελοι, ὡς «περιγραπτοί», βρίσκονται μόνο σέ ἕνα τόπο, καί ὡς «ἀόριστοι», δέν περιορίζονται «ἀπό τειχῶν καί θυρῶν καί κλείθρων», ἐμφανίζονται δέ στούς ἀξίους «ἐν μετασχηματισμῷ» (προσλαμβάνοντας διάφορες μορφές). Εἶναι «ἀθάνατοι οὐ φύσει, ἀλλά χάριτι». Εἶναι, ἐπίσης, «δυσκίνητοι πρός τό κακόν καί οὐκ ἀκίνητοι, νῦν δέ ἀκίνητοι, οὐ φύσει, ἀλλά χάριτι». Εἶναι φύση «ἀνεπίδεκτος μετανοίας, ὅτι καί ἀσώματος». «Ὁρῶντες Θεόν κατά τό ἐφικτόν». «Φῶτα δεύτερα», μετέχοντα στό ἄκτιστο θεῖο Φῶς. «Λειτουργικά πνεύματα εἰς διακονίαν ἀποστελλόμενα διά τούς μέλλοντας κληρονομεῖν σωτηρίαν» (Ἑβρ. 1,14). Ὑπάρχουν τάξεις καί τάγματα τῶν Ἀγγέλων (ἅγ. Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης). Ὡστόσο, ἕνα ὁλόκληρο τάγμα Ἀγγέλων ἐξέπεσε τῆς ἀρχικῆς Δόξης καί τῆς μετοχῆς του στό θεῖο Φῶς καί ἔγιναν Ἄγγελοι σκοτεινοί (Δαίμονες). Ἡ βούλησή τους ἐστράφη καί ἐπαγιώθη στό κακό καί ἔγιναν ἀνεπίδεκτοι μετανοίας. Ἔργο τους εἶναι νά ἀντιστρατεύονται τό θεῖο θέλημα καί νά ἐνεργοῦν γιά τήν ἀπώλεια τῶν ἀνθρώπων. Οἱ Δαίμονες εἶναι κακοί «κατά προαίρεσιν» ἤ «κατά βούλησιν», ἀλλά διατηροῦν ὅλες τίς φυσικές ἰδιότητες τῆς ἀγγελικῆς φύσεως.

Τό Πρόσωπο τοῦ Δημιουργοῦ: Ἄν ὁ Θεός, ὅπως πιστεύουμε, εἶναι τρία πρόσωπα (Πατήρ, Υἱός καί Ἅγιο Πνεῦμα), ποιό ἀπό τά πρόσωπα αὐτά ἐνεργεῖ στή Δημιουργία; Ὅλα ἤ ἕνα καί, ἄν ἕνα, ποιό; Βέβαια, ἡ δημιουργική Ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ εἶναι κοινή τῶν τριῶν προσώπων, καί δέν ὑπάρχει ἔργο ἑνός προσώπου, χωρίς τή συμμετοχή τῶν ἄλλων δύο. Ὅμως, κάθε πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδος ἔχει διαφορετικό ρόλο στό ἔργο τῆς θείας Οἰκονομίας, στό ὁποῖο ἐντάσσεται καί ἡ Δημιουργία. Κατά τούς Πατέρες, σέ κάθε στάδιο τῆς θείας Οἰκονομίας ὁ Πατήρ «εὐδοκεῖ», ὁ Υἱός «αὐτουργεῖ» καί τό Ἅγιο Πνεῦμα «συνεργεῖ». Κατά τόν ἴδιο τρόπο, «αὐτουργός» τῆς Δημιουργίας εἶναι ὁ (Ἄσαρκος τότε) Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ, τό δεύτερο πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδος. Στή Δημιουργία ὁ Υἱός ἐκπληρώνει τήν προαιώνια «βουλή» («εὐδοκία», ἀπόφαση) τοῦ Θεοῦ Πατρός γιά τή Δημιουργία τοῦ κόσμου, μέ τή συμβολή («συνέργεια») τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, τό Ὁποῖο, κατά τό κείμενο τῆς Γενέσεως, «ἐπεφέρετο ἐπάνω τοῦ ὕδατος» (1,2). Ὄντως, κατά τήν Ἁγία Γραφή, «πάντα δι’ αὐτοῦ (τοῦ Υἱοῦ) ἐγένετο, καί χωρίς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδέν ὅ γέγονεν» (Ἰω. 1,3), «ὁ κόσμος δι’ αὐτοῦ ἐγένετο, καί ὁ κόσμος αὐτόν οὐκ ἔγνω» (Ἰω. 1,10), κατά τό Σύμβολο τῆς Πίστεως ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ εἶναι Ἐκεῖνος «δι’ οὗ τά πάντα ἐγένετο», κατά τόν ἅγ. Κύριλλο Ἱεροσολύμων «οὗτός ἐστιν, ὁ ἐκ μή ὄντων εἰς τό εἶναι, Θεός Λόγος λόγῳ μόνῳ τά πάντα συστησάμενος ... οὗτός ἐστιν ὁ πάντα, τόν ὁρώμενον καί νοούμενον, κόσμον ἐν σοφίᾳ συστησάμενος· οὗτός ἐστιν, ὁ χερσίν ἀχειροπλάστοις ἐκ πηλοῦ διαπλάσας καί μορφώσας τόν ἄνθρωπον· οὗτός ἐστίν ὁ κατ’ εἰκόνα Θεοῦ δημιουργήσας ἡμᾶς» κ.ἄ.

Ὁ ἔσχατος σκοπός τῆς Δημιουργίας: Ὁ ὁρατός κόσμος δημιουργεῖται ἀπό τόν Θεό γιά νά τεθεῖ ἐντός του ὁ ἄνθρωπος. Ὁ κόσμος δημιουργεῖται γιά τόν ἄνθρωπο, γιά νά εἶναι ὁ εὐρύτερος «οἶκος» τοῦ ἀνθρώπου. Σ’ αὐτόν ὁ ἄνθρωπος θά τεθεῖ ὡς «βασιλεύς τῆς κτίσεως βασιλευόμενος ἄνωθεν» (ἁγ. Ἰω. Δαμασκηνός), «ἐργάζεσθαι αὐτόν καί φυλάττειν» (Γεν. 2,15). Ἔτσι, ὁ κόσμος εἶναι ἄρηκτα συνδεδεμένος μέ τόν ἄνθρωπο: Ἡ τύχη του καί ἡ πορεία του ἐξαρτῶνται ἀπό τήν τύχη καί τήν πορεία τοῦ ἀνθρώπου. Δημιουργήθηκε ἀπό τόν Θεό τέλειος («καί εἶδεν ὁ Θεός, ὅτι καλόν», Γεν. 1,8 κ.ἄ., «καί εἶδεν ὁ Θεός τά πάντα, ὅσα ἐποίησε, καί ἰδού καλά λίαν», Γεν. 1,31), μέ σκοπό, μέσω τῆς Δημιουργίας, νά ἀνάγεται ὁ ἄνθρωπος στή γνώση καί στή δοξολογία τοῦ Δημιουργοῦ, ὅπως μέσω ἑνός ἔργου τέχνης γνωρίζεται καί ἐκτιμᾶται ὁ καλλιτέχνης. Ὁ κόσμος μαρτυρεῖ τήν Δόξα τοῦ Θεοῦ: «Οἱ οὐρανοί διηγοῦνται δόξαν Θεοῦ» (Ψαλμ. 18,1)! Ὅμως, στήν παροῦσα κατάστασή του ὁ κόσμος δέν εἶναι ὅπως ἀκριβῶς δημιουργήθηκε ἀπό τόν Θεό, ἐπειδή παρεμβλήθηκε τό τραγικό γεγονός τῆς πτώσεως τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ ἄνθρωπος συμπαρέσυρε τό κόσμο στήν πτώση. Ἔτσι, ὁ παρών κόσμος εἶναι ὁ μεταπτωτικός κόσμος, ὁ ἐκπεσών κόσμος, ὁ πεπτωκώς κόσμος.  

Δεῖτε βιντεοσκοπημένο τό Θέμα στόν παρακάτω σύνδεσμο:

https://www.youtube.com/watch?v=OmtCVEeMdho&t=92s