«Ορθοδοξία και Ζωή» 2022-2023: Στοιχεία Κοσμολογίας της Παλαιάς Διαθήκης

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος Ε΄ τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΖ΄, ἔτους 2022-2023. 

Εἰσαγωγικά: Οἱ προϋποθέσεις θεοπνευστίας καί ἑρμηνείας τῆς Ἁγίας Γραφῆς συμβάλλουν στήν προσέγγιση τοῦ περιεχομένου της. Περιεχόμενο τῆς Ἁγ. Γραφῆς εἶναι ἡ Ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ στόν κόσμο, μέ σκοπό τή σωτηρία του. Περιεχόμενο τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, εἰδικότερα, εἶναι ἡ πρό τῆς Σαρκώσεως τοῦ Θεοῦ Λόγου ἀποκαλυπτικές Ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ. Πρώτη ἐξ αὐτῶν εἶναι ἡ Δημιουργία, ἡ δέ Π. Διαθήκη ἀρχίζει ἀκριβῶς μέ τήν περί Δημιουργίας διήγηση. Ἡ πρώτη ἀπάντηση τῆς Π. Διαθήκης στίς ἀνθρώπινες ἀναζητήσεις διαχρονικά εἶναι ἡ ἀπάντηση στό κοσμολογικό ἐρώτημα (στό ἐρώτημα: Τί εἶναι ὁ κόσμος;). Τό πρῶτο ἐρώτημα, πού ἀπασχολεῖ τόν ἄνθρωπο ἀπό τή στιγμή πού ἀποκτᾶ συνείδηση, εἶναι τό κοσμολογικό: μέ πολλούς καί ποικίλους τρόπους ὁ ἄνθρωπος ἐπιχειρεῖ νά γνωρίσει τόν κόσμο καί νά προσδιορίσει τή θέση του μέσα σ’ αὐτόν. Τό ἐρώτημα εἶναι διαχρονικό καί παραμένει συνεχῶς ἀνοικτό: ὅσο γνωρίζουμε τόν κόσμο, τόσο συνειδητοποιοῦμε ὅτι ἀποτελεῖ μυστήριο, μέ ἄπειρες ἀνεξερεύνητες πλευρές. Ἡ ἐπιστήμη, ἡ φιλοσοφία, ἡ παιδεία γενικά εἶναι προσπάθειες τοῦ ἀνθρώπου νά γνωρίσει τόν κόσμο. Τό νόημα τοῦ κόσμου συλλαμβάνεται σέ μεγάλο βαθμό, ἄν γνωρίζουμε τήν ἀρχή καί τό τέλος του. Ἡ ἐπιστήμη ἐπιχειρεῖ νά ἀνακαλύψει τήν ἀρχή τοῦ κόσμου μέ τόν κοινό λόγο, διατυπώνοντας εἰδικές ἐπιστημονικές θεωρίες. Τό ἴδιο ἐπιχειρεῖ καί ἡ φιλοσοφία μέ τή μέθοδο τῶν συλλογισμῶν, μέ ἀποτέλεσμα νά προκύπτουν ἀντίστοιχες (φιλοσοφικές) θεωρίες περί τῆς ἀρχῆς τοῦ κόσμου. Ἡ ἀπάντηση τῆς Π. Διαθήκης εἶναι ἄλλου εἴδους. Δέν προκύπτει ἀπό ἀνθρώπινες προσπάθειες, ἀλλά ἀπό τή θεία Ἀποκάλυψη: ἀποκαλύπτεται - παρέχεται στόν ἄνθρωπο ἀπό τόν Θεό, εἶναι διδαχή – δωρεά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.

Μιά Πατερική ἑρμηνεία τῆς «Ἑξαημέρου»: Τό κείμενο Γεν. 1,1 ἑξ. πρερί τῆς «Ἑξαημέρου» Δημιουργίας: 1) Φῶς - Ἡμέρα καί νύκτα, 2) Στερέωμα (Οὐρανός), 3) Ξηρά καί θάλασσα – Φυτά, 4) Φωστῆρες (Ἥλιος, Σελήνη, ἄστρα) - Ἡμέρα καί νύκτα, 5) Θαλάσσια ζῶα – Πτηνά, 6) Χερσαῖα ζῶα - Ἄνθρωπος. Ἀσφαλής ἑρμηνεία τῶν ἱερῶν κειμένων εἶναι ἡ Πατερική ἑρμηνεία. Οἱ 9 Ὁμιλίες τοῦ Μ. Βασιλείου (330-378) «Εἰς τήν Ἑξαήμερον» (π. 370). Βασικά σημεῖα τῆς διηγήσεως: α) Ὁ κόσμος δημιουργήθηκε ἀπό τόν Θεό, δηλ. ἐξαρτᾶται ἀπό τόν Θεό - δέν εἶναι αὐθύπαρκτος καί αὐτόνομος. β) Ὁ κόσμος ἔχει χρονική ἀρχή - ἔναρξη (δέν προϋπῆρχε, δέν εἶναι αἰώνιος). γ) Ὁ κόσμος προέρχεται ἀπό τό μηδέν καί δ) Ὁ κόσμος προῆλθε σταδιακά. Προϋποθέσεις τῆς Πατερικῆς ἑρμηνείας. Ὁ ἀποδέκτης - ἀναγνώστης ὀφείλει νά διαθέτει: ἀπάθεια, ἀμεριμνησία, πνευματικό ἐνδιαφέρον. Ὁ συγγραφέας κατέχει: δικαιοσύνη, ἡσυχία, θεοπτία. Οἱ ἀπόψεις τῶν «ἔξω σοφῶν»: Οἱ Πατέρες δέν τίς παραβλέπουν, ἀλλά τίς μελετοῦν καί τίς κρίνουν, χρησιμοποιώντας ὅλα τά δεδομένα τῆς ἐποχῆς τους.

Θεωρίες γιά τήν προέλευση τοῦ κόσμου: α) Ὁ κόσμος εἶναι αἰώνιος, χωρίς ἀρχή καί τέλος. Εἶναι ἡ ἀρχαία ἑλληνική ἀντίληψη περί κόσμου, ἐπηρεασμένη ἀπό τή φύση, ἀπό τήν ἀνακύκλιση τῶν ἐποχῶν καί ἀπό τό γεωμετρικό σχῆμα τοῦ κύκλου. Κατ’ αὐτήν, ὁ κόσμος ἔχει προτεραιότητα, ἀκόμη καί ἔναντι τοῦ Θεοῦ. Ὁ Θεός (ἤ οἱ «θεοί») εἶναι μέρος του. Κυβερνᾶται ἀπό αἰώνιους καί ἀκατάλυτους νόμους, στούς ὁποίους ὑπόκεινται ἀκόμη καί οἱ «θεοί». Δέν ὑπάρχει ἐλεύθερη βούληση, οὔτε στόν ἄνθρωπο (ἐλευθερία), οὔτε κἄν στούς «θεούς». Ὁ κόσμος στό σύνολό του εἶναι ἁρμονία καί τελειότητα: εἶναι «ἱερός» καί δέν ἐπιδέχεται βελτιώσεις. β) Ὁ κόσμος «δημιουργεῖται» ἀπό τόν Θεό, ἀλλά μέ βάση αἰώνια πρότυπα («ἰδέες») καί ἀπό προϋπάρχουσα ὕλη (Πλάτωνας). Ὁ Θεός δέν εἶναι πραγματικός Δημιουργός, ἀλλά μόνο διαμορφωτής τοῦ κόσμου. γ) Ὁ κόσμος προέρχεται ἀπό κάποια πρωταρχική οὐσία, ὅπως «ἰδέες», «ὕλη», «ἄτομα», «πῦρ» (συνατᾶται σέ ἀρχαίους ἕλληνες, ἀλλά καί σέ νεότερους φιλοσόφους). δ) Ὁ κόσμος προέκυψε τυχαῖα. Εἶναι αὐτοδημιούργητος ἤ προέρχεται ἀπό μιά ἀρχέγονη ἔκρηξη (ἄποψη συγγενής μέ τίς σύχρονες θεωρίες τῆς φυσικῆς). ε) Ὁ Θεός δημιούργησε τόν κόσμο, ἀλλά ἔπαψε νά ἐπεμβαίνει σ’ αὐτόν (ἡ φιλοσοφική θεωρία τοῦ «Ντεϊσμοῦ»). στ) Ὁ κόσμος προέρχεται ἀπό τήν «ὑλοποίηση» μιᾶς πρωταρχικῆς ἀπρόσωπης Ἐνέργειας («Συμπαντική Ἐνέργεια», «Κοσμική Ἐνέργεια», «Παγκόσμιο Πνεῦμα», «Παγκόσμια Ὑπερσυνειδητότητα» κ.ἄ.). Αὐτή εἶναι ἡ ἴδια ἡ θεότητα, πού προσλαμβάνει διάφορες μορφές καί σχηματίζει τά πράγματα τοῦ κόσμου. Ἄλλος Θεός προσωπικός δέν ὑπάρχει. Κάθε πρᾶγμα ἔχει ἕναν θεϊκό πηρῦνα, μιά θεϊκή οὐσία, κάθε πρᾶγμα εἶναι μέρος τοῦ ἀπρόσωπου «θεοῦ». Ὁ «θεός» αὐτός ταυτίζεται μέ τόν κόσμο καί ὁ κόσμος μέ τόν «θεό» (Πανθεϊσμός). Ὅλα εἶναι ἕνα: «ἕν τό πᾶν» («ὁλιστική θεώρηση τοῦ κόσμου»). Πρόκειται γιά τήν εὐρύτατα διαδεδομένη σήμερα κοσμοαντίληψη τοῦ κινήματος τῆς «Νέας Ἐποχῆς», μέ ρίζες στόν Ἀποκρυφισμό καί στίς ἀνατολικές θρησκεῖες (Ἰνδουϊσμό καί Βουδισμό).

Ἀπό τήν Ἑλληνική στή Βιβλική Κοσμολογία: Ἡ Βιβλική ἔκφραση «ἐν ἀρχῇ» σημαίνει ὅτι, ὁ κόσμος ἔχει ἀρχή. Ἀρχή εἶναι ἡ αἰτία: ἡ αἰτία τοῦ κόσμου βρίσκεται ἔξω ἀπ’ αὐτόν - ὁ κόσμος δέν εἶναι αὐταίτιος. Ἀρχή σημαίνει καί χρονική ἔναρξη. Ὄντως, ὁ κόσμος εἶναι δημιουργημένος «ἐν χρόνῳ», ἐντός τοῦ χρόνου. Ὁ χρόνος εἶναι, ἐπίσης, δημιούργημα τοῦ Θεοῦ. Μόνο ὁ Θεός εἶναι πέραν καί ἐκτός τοῦ χρόνου («ἀΐδιος», «ἀτελεύτητος», «αἰώνιος»), ὁ «τῶν αἰώνων Ποιητής καί Δεσπότης», ὁ «καιρούς καί χρόνους τῇ ἰδίᾳ ἐξουσίᾳ θέμενος». Ὁ χρόνος εἶναι ἰδιότητα τοῦ κτιστοῦ. Ἡ ἀρχή ὑπονοεῖ καί τό τέλος. Ὅ,τι ἔχει ἀρχή, ἔχει καί τέλος: «πᾶν τό ἀρξάμενον τευλευτᾶ κατά φύσιν» (ἅγ. Ἰωάννης Δαμασκηνός). Ὁ κόσμος, ὡς κτιστός, εἶναι «φύσει θνητός». Ἀρχή τοῦ κόσμου εἶναι ὁ Θεός. Ὁ Θεός διακρίνεται σαφῶς τοῦ κόσμου. Ἡ κατ’ ἐξοχήν διαφορά μεταξύ Θεοῦ καί κόσμου (καί ἡ πρωταρχική διάκριση στή Θεολογία μας) εἶναι ἡ διάκριση μεταξύ ἀκτίστου καί κτιστοῦ. Μόνο ὁ Θεός εἶναι ἄκτιστος (ἀδημιούργητος), χωρίς ἀρχή καί τέλος. Οἱ θεόπτες Πατέρες μᾶς διαβεβαιώνουν ὅτι μεταξύ κτιστοῦ καί ἀκτίστου (Θεοῦ καί κόσμου) δέν ὑπάρχει καμμία ὁμοιότητα. Γιατί ὁ Θεός δημιουργεῖ τόν κόσμο; Ἀπό ἀγάπη, ἀπαντᾶ ἡ Πατερική Παράδοση. Ὁ Θεός, ὄντας ὑπερτέλειος καί ὑπεράγαθος, θέλησε νά κάνει μετόχους τῆς ἀγαθότητάς του καί ἄλλα (λογικά) ὄντα: τούς Ἀγγέλους καί τούς ἀνθρώπους. Μέ τή Δημιουργία «ἐξέρχεται Ἑαυτοῦ» καί «κοινωνεῖ» (κοινοποιεῖ, διαμοιράζεται) τά «ἀγαθά» Του, τόν «πλοῦτο» Του. Πῶς δημιουργεῖ ὁ Θεός τόν κόσμο; Μέ τίς ἄκτιστες Ἐνέργειές Του. Ἡ Π. Διαθήκη ὁμιλεῖ γιά «λόγο» τοῦ Θεοῦ («καί εἶπεν ὁ Θεός»), γιά «χεῖρες» τοῦ Θεοῦ κ.ἄ. Αὐτά, κατά τήν Ὀρθόδοξη ἑρμηνευτική Παράδοση, σημαίνουν εἰδικές δημιουργικές ἄκτιστες Ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ. Ὁ Θεός, κατά τή Βιβλική καί Πατερική Παράδοση, διακρίνεται στήν Οὐσία Του καί στίς Ἐνέργειές Του. Ἡ Οὐσία εἶναι μία, ἁπλή καί ἄκτιστη, παντελῶς ἀπρόσιτη καί ἀκατάληπτη στούς ἀνθρώπους, ἀλλά καί στούς Ἀγγέλους. Οἱ Ἐνέργειες, ὅμως, εἶναι ποικίλες καί φτάνουν μέχρι ἐμᾶς. Ἄν καί ἄκτιστες εἶναι προσιτές καί μεθεκτές στούς ἀνθρώπους καί στούς Ἀγγέλους. Μέ αὐτές δημιουργεῖται ὁ κόσμος, ὁ ὁποῖος εἶναι προϊόν τῆς δημιουργικῆς Ἐνέργειας ἤ τῆς Βουλήσεως τοῦ Θεοῦ καί ὄχι τῆς Οὐσίας Του. Ἄν ὁ κόσμος ἦταν προϊόν τῆς Οὐσίας, τότε θά ἤταν καί τῆς ἴδιας οὐσίας («ὁμοούσιος») μέ τόν Θεό. Μόνο ὁ Υἱός καί τό Ἅγιο Πνεῦμα εἶναι προϊόντα τῆς Οὐσίας ἤ τῆς Φύσεως τοῦ Θεοῦ. Μέ τήν, ἐπίσης, ἄκτιστη προνοητική Του Ἐνέργεια (θεία Πρόνοια) ὁ Θεός διατηρεῖ στήν ὕπαρξη (διακρατεῖ) καί κυβερνᾶ τόν κόσμο («βασιλεύει» ἐπί τοῦ κόσμου). Ἔτσι, διά τῶν Ἐνεργειῶν Του ὁ Θεός εἶναι «πανταχοῦ παρών» στόν κόσμο, διά τῆς Οὐσίας Του ὅμως εἶναι «πανταχοῦ ἀπών». Ἡ πανταχοῦ παρουσία τοῦ Θεοῦ ἀναφέρεται στίς Ἐνέργειές Του.  

Δεῖτε βιντεοσκοπημένο τό Θέμα στόν παρακάτω σύνδεσμο:

https://www.youtube.com/watch?v=lWnb0IOZQik