«Ορθοδοξία Ελληνισμός Ρωμηοσύνη» 2025-6: Ο κόσμος στίς απαρχές του Χριστιανισμού

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος Γ΄ τοῦ Προγράμματος Ὀρθόδοξης Κατήχησης «Ὀρθοδοξία Ἑλληνισμός Ρωμηοσύνη», περιόδου Γ΄, ἔτους 2025-2026. 

Τό ἑλληνικό περιβάλλον: Ὁ Χριστιανισμός ἐμφανίστηκε σέ περιβάλλον, πού κυριαχοῦσε ὁ ἑλληνικός πολιτισμός. Εἶχε προηγηθεῖ ἡ ἑνοποίηση τοῦ τότε γνωστοῦ κόσμου μέ τίς κατακτήσεις τοῦ Μ. Ἀλεξάνδρου (356-323 π.Χ.). Ὁ Ἀλέξανδρος δημιούργησε μιά μεγάλη Αὐτοκρατορία, στήν ὁποία μετέφερε (ἤ ἐπέβαλε) τόν ἑλληνικό πολιτισμό καί σέ μεγάλο βαθμό τήν ἑλληνική γλώσσα. Ἡ Αὐτοκρατορία αὐτή διαιρέθηκε ἀπό τούς Ἐπιγόνους του σέ τέσσερις ἑλληνικές Αὐτοκρατορίες: α) τῶν Ἀντιγονιδῶν (Μακεδονία), β) τῶν Ἀτταλιδῶν (Πέργαμος), γ) τῶν Σελευκιδῶν (Συρία) καί δ) τῶν Πτολεμαίων (Ἀλεξάνδρεια). Αὐτές κατακτήθηκαν σταδιακά ἀπό τούς Ρωμαίους, τῶν Ἀντιγονιδῶν τό 148 π.Χ., τῶν Ἀτταλιδῶν τό 129, τῶν Σελευκιδῶν τό 63 καί τῶν Πτολεμαίων τό 30 π.Χ. Ἡ Παλαιστίνη, κοιτίδα τοῦ Χριστιανισμοῦ, ἦταν ὑπό ἑλληνική κυριαρχία ἤδη ἀπό τό 333 π.Χ., ὅταν ὁ Μ. Ἀλέξανδρος κατέλαβε τήν Τύρο καί τήν Γάζα (332). Περιῆλθε στήν ἐξουσία τῶν Πτολεμαίων καί περισσότερο τῶν Σελευκιδῶν, μέ θετικές καί ἀρνητικές συνέπειες. Εἰδικότερα, ὁ ἕλληνας Βασιλεύς τῆς δυναστείας τῶν Σελευκιδῶν Ἀντίοχος Δ΄ ὁ Ἐπιφανής (215-164) ἐπέβαλε τόν βίαιο ἐξελληνισμό τῶν Ἰουδαίων, τήν πλήρη κατάργηση τῆς ἰουδαϊκῆς λατρείας καί τήν ἐγκατάσταση τῆς λατρείας τοῦ Δία στόν Ναό τοῦ Σολομῶντος (θεωρεῖται ὁ κατ’ ἐξοχήν πρόδρομος τοῦ ἐσχάτου Ἀντιχρίστου!), μέ ἀποτέλεσμα νά προκύψει ἡ περίφημη Μακκαβαϊκή Ἐπανάσταση (168-142). Ἀπό τό 63 π.Χ. βρίσκεται στήν κυριαρχία τῶν Ρωμαίων. Τήν ἐποχή τῆς Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ «Βασιλεύς τῆς Ἰουδαίας» ἦταν ὁ Ἡρώδης ὁ ἀποκαλούμενος Μέγας (37 - 4 π.Χ.), ὁ σφαγεύς τῶν ἁγίων Νηπίων (καί πολλῶν ἄλλων), ὑποτελής στούς Ρωμαίους, ἀλλά μέ διευρυμένες ἐξουσίες. Ὡστόσο, τήν ἐποχή ἐκείνη: α) Ἡ ἑλληνική γλώσσα εἶχε ἐπεκταθεῖ σέ ὁλόκληρη τήν Αὐτοκρατορία, ὡς «διεθνής» γλώσσα. β) Εἶχε ἐκτοπίσει σέ μεγάλο βαθμό τίς ἐθνικές γλῶσσες. γ) Μεταξύ τῶν Ἰουδαίων ὑπῆρχε μιά μερίδα προσκείμενη στόν Ἑλληνισμό, οἱ «ἑλληνιστές» ἤ «ἑλληνίζοντες» Ἰουδαῖοι, καί μία ἄλλη, βέβαια, προσηλωμένη στήν παράδοση. δ) Πολλοί ἀπό αὐτούς τούς «ἑλληνιστές» Ἰουδαίους εἶχαν ἀρχίσει νά λησμονοῦν τήν ἐθνική τους γλώσσα, τήν ἀραμαϊκή (μεταγενέστερη ἑβραϊκή). ε) Γιά τίς ἀνάγκες αὐτῶν τῶν Ἰουδαίων μεταφράστηκε ἡ Παλαιά Διαθήκη στήν ἑλληνική ἀπό τούς Ἑβδομήκοντα μεταφραστές στά μέσα τοῦ 3ου π.Χ. αἰ. στ) Τά τελευταῖα βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης (Α΄ Ἔσδρας, Β΄ καί Γ΄ Μακκαβαίων) γράφτηκαν πρωτοτύπως στήν ἑλληνική. ζ) Ὅλα ἀνεξαιρέτως τά βιβλία τῆς Καινῆς Διαθήκης γράφτηκαν πρωτοτύπως στήν ἑλληνική. Σημαίνουν τά παραπάνω οὐσιαστική ἐπαφή ἤ σύμπτωση τοῦ Ἑλληνισμοῦ μέ τόν Χριστιανισμό; Τό πρόβλημα δέν εἶναι τόσο ἁπλό. Σημαίνουν, πάντως, ὅτι ὁ Χριστιανισμός «γεννήθηκε» σέ περιβάλλλον ἐξελληνισμένο σέ πολύ μεγάλο βαθμό.

Ἑλληνισμός καί Ρώμη: Κατά τήν ἐμφάνιση τοῦ Χριστιανισμοῦ κυριαρχοῦσε στόν κόσμο ἡ Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία, ἡ ὁποία ταύτιζε τόν κόσμο (τήν Οἰκουμένη) μέ τόν ἑαυτό της: «Οἰκουμένη» = Αὐτοκρατορία! Ἡ πολιτική ὀργάνωση τοῦ Ἑλληνισμοῦ (πόλη - κράτος) ἔχει ἐξελιχθεῖ ἤδη ἀπό τήν ἐποχή τοῦ Μ. Ἀλεξάνδρου σέ πολυεθνική Αὐτοκρατορία (κοσμοκρατορία), μέ ἑλληνικό πολιτισμό, καί, ἀργότερα, σέ Ρωμαϊκή Οἰκουμένη. Ὁ ἕλληνας πολίτης εἶναι πλέον «κοσμοπολίτης». Τί ἀκριβῶς ἦταν οἱ Ρωμαῖοι καί πόσο ἑλληνική ἦταν ἡ Αὐτοκρατορία τους; Γενικά, ἡ ἑλληνική πολιτιστική ταυτότητα τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας δέν ἀμφισβητεῖται. Ὅμως, προβάλλονται οἱ ἀπόψεις α) ὅτι οἱ Ρωμαῖοι ἦταν ἕνα ἄλλο ἔθνος (ἴσως βαρβαρικό), τό ὁποῖο κατέκτησε τούς Ἕλληνες καί προσέλαβε σταδιακά τόν πολιτισμό τους καί β) ὅτι ἡ λατινική γλώσσα ἦταν ἡ ἀρχέγονη καί ἐθνική γλώσσα τῶν Ρωμαίων. Ὡστόσο, ἄν ἀνατρέξουμε στούς θρύλους γιά τήν ἵδρυση τῆς Ρώμης καί στίς πληροφορίες ἱστορικῶν τῆς ἐποχῆς, πληροφορούμεθα ὅτι ἡ Ρώμη ἱδρύθηκε ἀπό μιά ἑλληνόφωνη φυλή Λατίνων, πού κατοικοῦσε νότια τοῦ Τίβερη ποταμοῦ στήν περιοχή τῆς Alba Longa καί τῆς ὁποίας ἡ σύνθεση ἦταν: α) ἀπό Ἀρκάδες Ἕλληνες τῆς περιοχῆς τοῦ Παλαντίου, πού ὀνομάζοντο τότε ἐκεῖ «Αὐτόχθονες» («Aborigines»), β) ἀπό Πελασγούς Ἕλληνες, πού ἐκτοπίστηκαν ἐκεῖ ἀπό τίς νεότερες ἑλληνικές φυλές, γ) ἀπό Ἕλληνες τῆς περιοχῆς τῆς Λακεδαιμονίας, πού μετανάστευσαν ἐκεῖ καί ἀπεκαλοῦντο Σαββῖνοι καί δ) ἀπό δύο ὁμάδες προσφύγων Τρωῶν, πού ἐγκαταστάθηκαν ἐκεῖ μετά τήν καταστροφή τῆς Τροίας ὑπό τήν ἡγεσία ἡ μία τοῦ Αἰνεία καί ἡ ἄλλη τοῦ Ἀντήνορα. Μιά ὁμάδα ἀπό αὐτή τήν ἑλληνόφωνη φυλή ἵδρυσε τή Ρώμη, μέ ἐπικεφαλῆς, κατά τήν παράδοση, τούς ἀδελφούς Ρωμύλο καί Ρέμο, στίς 21 Ἀπριλίου τοῦ 753 π.Χ. Οἱ ὑπόλοιποι Λατῖνοι (κάτοικοι τῆς κεντρικῆς Ἰταλίας) μιλοῦσαν τήν λατινική γλώσσα, πού εἶναι ἀνάμιξη τῆς ἑλληνικῆς μέ τοπικές διαλέκτους. Οἱ Ρωμαῖοι διακρίθηκαν ἀπό τούς Λατίνους, ἰδιαίτερα ὅταν οἱ δεύτεροι συνασπίστηκαν ἐναντίον τῆς Ρώμης καί συγκρούστηκαν μέ τούς Ρωμαίους, ἀλλά ἠττήθηκαν κατά κράτος (Λατινικός Πόλεμος, 340-338 π.Χ.) καί ἐνσωματώθηκαν στήν Αὐτοκρατορία τῆς Ρώμης. Δέν τούς δόθηκε, ὅμως, «ρωμαϊκή ὑπηκοότητα», ἀλλά «λατινική». Ἀπό τότε καί μέχρι τό Διάταγμα τοῦ Καρακάλα τό 212 μ.Χ., ὑπῆρχαν δύο τουλάχιστον εἴδη ὑπηκοότητας στήν Αὐτοκρατορία, ἡ «Ρωμαϊκή» («Romanitas) καί ἡ «Λατινική» («Latinitas»), δύο τουλάχιστον εἴδη πολιτῶν, οἱ «Ρωμαῖοι πολίτες» καί οἱ «Λατῖνοι πολίτες» (ὑπῆρχαν, βέβαια, καί οἱ «ξένοι», οἱ «peregrinus», ἤ ἁπλοί κάτοικοι τῆς Αὐτοκρατορίας, ὑπῆρχαν καί οἱ δοῦλοι κ.ἄ.), ὑπῆρχαν δύο εἴδη δικαίου, τό «ρωμαϊκό» καί τό «λατινικό δίκαιο» («jus latii»). Σύμφωνα μέ τίς πηγές, ἡ ἀρχική γλώσσα τῆς Ρώμης ἦταν ἡ ἑλληνική. Τήν λατινική καλλιεργοῦσαν μαζί μέ τήν ἑλληνική οἱ λόγιοι τῆς πόλης καί οἱ κρατικοί ἀξιωματοῦχοι καί ὑπάλληλοι. Προϊόντος τοῦ χρόνου ἡ λατινική ἔγινε ἡ γλῶσσα τῆς νομοθεσίας, ὤστε ἡ Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία νά ἐμφανίζεται δίγλωσση. Ὡστόσο, ὁ λαός μιλοῦσε τήν ἑλληνική. Ἐνδεικτικά: α) Ὁ ἴδιος ὁ ὅρος «Ρώμη» εἶναι ἑλληνικός· σημαίνει «δύναμη». β) Τόν 4ο π.Χ. αἰ. ὁ μαθητής τοῦ Πλάτωνα Ἡρακλείδης ὁ Ποντικός ἀποκαλεῖ τή Ρώμη «πόλιν Ἑλληνίδα Ρώμην». γ) Οἱ δύο πρῶτοι ἱστορικοί τῆς Ρώμης περί τό 200 π.Χ. ἔγραψαν ἑλληνικά καί ὄχι λατινικά. δ) Ὁ Αὐτοκράτορας Μᾶρκος Αὐρήλιος (161-180) ἔγραψε τά φιλοσοφικά ἔργα του στά ἑλληνικά μέ τόν τίτλο «Τά εἰς ἑαυτόν». ε) Ὁ ἀπ. Παῦλος ἔγραψε τήν Πρός Ρωμαίους Ἐπιστολή του στά ἐλληνικά. στ) Οἱ πρῶτοι Ἐπίσκοποι τῆς Ρώμης ἔγραφαν στήν ἑλληνική, ὁπως ὁ Κλήμης Ρώμης τήν ἐκτενή ἐπιστολή του Πρός Κορινθίους (96 μ.Χ.). ζ) Τά πρῶτα κείμενα τῆς χριστιανικῆς γραμματείας ἀπό τήν πόλη τῆς Ρώμης γράφτηκαν στήν ἑλληνική, ὅπως ὁ «Ποιμήν» τοῦ Ἑρμᾶ (120-140 μ.Χ.). Ὁ πρῶτος Χριστιανός συγγραφέας, πού ἔγραψε στή λατινική ἦταν ὁ Τερτυλλιανός (155-222) στή Βόρειο Ἀφρική. η) Τά πρῶτα λειτουργικά κείμενα (Λειτουργίες) τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ρώμης ἦταν στήν ἑλληνική (ἡ λατινική χρησιμοποιήθηκε στή λατρεία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ρώμης ἀπό τόν 4ο μ.Χ. αἰ. καί ἑξῆς). Σύμφωνα μέ τά παραπάνω, ἡ ἑλληνική προέλευση καί ταυτότητα τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας εἶναι ἀδιαμφισβήτητη. Ὡστόσο, οὔτε μέχρι τότε, οὔτε μετέπειτα ὑπῆρξε κράτος μέ τό ὄνομα «Ἑλλάς» ἤ «Ἑλλάδα». Τά ὀνόματα αὐτά ἦταν ὀνόματα πολιτισμοῦ, γλώσσας, καταγωγῆς κ.λπ. Ἀργότερα τό ὄνομα «ἕλλην» ταυτίστηκε μέ τό «ἐθνικός» (εἰδωλολάτρης), μέ ἀποκλειστικά σχεδόν θρησκευτική σημασία, τό δέ ὄνομα «Ἑλλάς» ἔγινε ὄνομα ἐπαρχίας ἐντός τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας (περιελάμβανε τή σημερινή Στερεά Ἑλλαδα, ἴσως καί τήν Πελοπόννησο).

 

(«Ὀρθοδοξία Ἑλληνισμός Ρωμηοσύνη», Πρόγραμμα Ὀρθόδοξης Κατήχησης, Τρίπολη, Πνευματικό Κέντρο Μητροπολιτικοῦ Ἱ. Ναοῦ Ἁγίου Βασιλείου Τριπόλεως, πλατεία Ἐθνάρχου Μακαρίου. Ὑπεύθυνος π. Σωτήριος Ὀ. Ἀθανασούλιας. Περίοδος Γ΄, ἔτος 2025-2026).