«Ορθοδοξία καί Ζωή»: Χριστολογική και Πνευματολογική θεώρηση της Εκκλησίας

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος Ι΄ τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΣΤ΄, ἔτους 2021-2022. 

Εἰσαγωγικά: Ἡ Ἐκκλησία εἶναι τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ ἤ ὁ «παρατεινόμενος Χριστός». Ὡστόσο, «ψυχή» τῆς Ἐκκλησίας εἶναι τό Ἅγιο Πνεῦμα, τό Ὁποῖο «ὅλον συγκροτεῖ τόν θεσμόν τῆς Ἐκκλησίας». Πράγματι, ἡ παρουσία καί τό ἔργο τοῦ Ἁγίου Πνεύματος εἶναι ἔντονα ἐντός τῆς Ἐκκλησίας. Χωρίς τό Ἅγιο Πνεῦμα δέν ὑπάρχει Ἱερωσύνη, δέν ὑπάρχουν Μυστήρια (Βάπτισμα, Θεία Εὐχαριστία κ.ἄ.), δέν ὑπάρχει προσωπικός ἁγιασμός, δέν ὑπάρχει δυνατότητα κοινωνίας μέ τόν Θεό, δέν ὑπάρχει σωτηρία, δέν ὑπάρχει θέωση. Τό Ἅγιο Πνεῦμα ἐνεργοποιεῖ τά ἀποτελέσματα τῆς θείας Οἰκονομίας (τοῦ ἔργου τοῦ Χριστοῦ) σέ κάθε πιστό. Ἀλλά καί τό ἴδιο τό μυστήριο τῆς θείας Οἰκονομίας πραγματοποιήθηκε διά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἡ Ἐκκλησία, λοιπόν, δέν συνδέεται μόνο μέ τό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, ἀλλά καί μέ τό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Μέ αὐτά τά δεδομένα, τέθηκε ἔντονα τά τελευταῖα χρόνια τό ζήτημα τῆς προτεραιότητας σέ πανορθόδοξο καί σέ πανχριστιανικό ἐπίπεδο: τί προηγεῖται στήν Ἐκκλησία, ὁ Χριστός ἤ τό Ἅγιο Πνεῦμα, ἡ Χριστολογία ἤ ἡ Πνευματολογία; Ὁ ὑπερτονισμός τοῦ προσώπου καί τοῦ ἔργου τοῦ Χριστοῦ ὡς πρός τήν Ἐκκλησία καί ἡ παράλληλη ὑποτίμηση τοῦ ἔργου τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ὀνομάζεται στή σύγχρονη θεολογική γλώσσα Χριστομονισμός, ὁ δέ ὑπερτονισμός τοῦ προσώπου καί τοῦ ἔργου τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καί ἡ παράλληλη ὑποτίμηση τοῦ ἔργου τοῦ Χριστοῦ ὀνομάζεται Πνευματομονισμός. Τό ζήτημα τῆς προτεραιότητας συνδέθηκε μέ τίς συνεχιζόμενες διαμάχες μεταξύ Ρωμαιοκαθολικισμοῦ καί Προτεσταντισμοῦ στή Δύση καί ἐξαρτᾶται κατά πολύ ἀπό τήν ἀφετηρία, ἀπό τήν ὁποία κατανοεῖται τό μυστήριο τῆς Ἐκκλησίας.

Ἐπιπτώσεις τοῦ Χριστομονισμοῦ: Ὁ Ρωμαιοκαθολικισμός, μέ ἀφετηρία τή βιβλική ἀντίληψη ὅτι ἡ Ἐκκλησία εἶναι «Σῶμα Χριστοῦ», ὑπερτόνισε τόν ὁρατό χαρακτῆρα της, μέ ἀπόκλιση πρός τόν Χριστομονισμό: Ὅπως τό Σῶμα εἶναι ὁρατό, ἔτσι καί ἡ Ἐκκλησία εἶναι ὁρατή. Ὅπως στό σῶμα ὑπάρχουν διακρίσεις μελῶν, ἔτσι καί στήν Ἐκκλησία ὑπάρχει δομή καί ὀργάνωση. Κεφαλή της εἶναι ὁ Πάπας. Ὁ Κλῆρος ἔχει συγκεκριμένη ἀποστολή καί ἀδιαμφισβήτητες ἐξουσίες, ὁ δέ Λαός εἶναι σαφῶς ὑποβαθμισμένος ἔναντι τοῦ Κλήρου. Ἡ Ἐκκλησία εἶναι πρωτίστως θεσμός. Τά ὅρια της εἶναι σαφή καί ὁρατά (σ’ αὐτήν ἀνήκουν μόνο ὅσοι ἔχουν μυστηριακή κοινωνία μέ τόν Πάπα). Ἡ ἑνότητά της βασίζεται σέ ἕνα ὁρατό σύμβολο: στό πρόσωπο τοῦ Πάπα. Τό ζήτημα τῆς προτεραιότητας συνδέεται ἄμεσα μέ τή λεγόμενη «διαλεκτική» (ἀντίθεση) μεταξύ «θεσμοῦ καί χαρίσματος»: Τί προηγεῖται στήν Ἐκκλησία, ὁ θεσμός ἤ τό χάρισμα, ὁ Ἐπίσκοπος (ὁ ὁποῖος εἶναι «τύπος» καί «εἰκών» τοῦ Χριστοῦ) ἤ ὁ Ἅγιος (ὁ ὁποῖος θεωρεῖται φορέας τοῦ Ἁγίου Πνεύματος); Κατά τή παπική ἀντίληψη, προηγεῖται σαφῶς ὁ Ἐπίσκοπος. Στόν Ὀρθόδοξο χῶρο τό ζήτημα συνδέθηκε μέ τίς (χρόνιες) ἀντιθέσεις μεταξύ συντηρητικῶν καί νεωτεριστῶν: οἱ λεγόμενοι συντηρητικοί πάντοτε εἶχαν μιά σαφή προτίμηση πρός τή ρωμαιοκαθολική ἀντίληψη περί Ἐκκλησίας (παρά τίς σφοδρές ἐπιθέσεις τους ἐναντίον τοῦ Πάπα!), οἱ δέ λεγόμενοι νεωτεριστές ἤ προοδευτικοί ἔχουν προτίμηση πρός τήν προτεσταντική ἀντίληψη.

Ἀπό τόν Χριστομονισμό στόν Πνευματομονισμό: Ὁ Προτεσταντισμός ἀντέδρασε σ’ αὐτές τίς τάσεις τοῦ Παπισμοῦ, τονίζοντας τήν προτεραιότητα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἔναντι τοῦ Χριστοῦ, μέ ἀφετηρία τήν ἀντίληψη ὅτι ἡ Ἐκκλησία εἶναι πρωτίστως «κοινωνία Ἁγίων» καί μέ σαφή ἀπόκλιση πρός τόν Πνευματομονισμό. Ἀφοῦ «τό Πνεῦμα ὅπου θέλει πνεῖ» (Ἰω. 3,8) καί ἀφοῦ «οὗ τό Πνεῦμα Κυρίου, ἐκεῖ ἐλευθερία» (Β΄ Κορ. 3,17), ὁ Προτεσταντισμός ὑπερτόνισε τόν ἀόρατο χαρακτῆρα τῆς Ἐκκλησίας: Ὅπως τό Πνεῦμα εἶναι ἀόρατο, ἔτσι καί ἡ Ἐκκλησία εἶναι ἀόρατη. Ὅπως τό Πνεῦμα ὑπερβαίνει κάθε δομή καί ὀργάνωση, ἔτσι καί στήν Ἐκκλησία ὑπάρχει χαλαρή μόνο δομή καί ὀργάνωση. Ἡ κεφαλή της (ὁ Χριστός) δέν εἶναι ὁρατός πλέον. Ὁ Κλῆρος ἀσκεῖ προσωρινή διακονία, οἱ δέ φορεῖς του μπορεῖ νά ἐναλλάσσονται. Ὁ Λαός ὑπερέχει ἔναντι τοῦ Κλήρου. Ἡ Ἐκκλησία εἶναι πρωτίστως χάρισμα. Τά ὅριά της εἶναι ἀσαφή, ἐλεύθερα καί ἀκαθόριστα, ἀφοῦ τό Ἅγιο Πνεῦμα καταργεῖ κάθε ὅριο (σ’ αὐτήν μπορεῖ ἀνήκουν «ἀναγεννημένοι» ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι πιστοί, πού εἶναι ἐνταγμένοι σέ διαφορετικές χριστιανικές ὁμολογίες). Ἡ ἑνότητά της εἶναι μυστική - «πνευματική» καί δέν βασίζεται σέ ἐξωτερικά καί ὁρατά στοιχεῖα. Τό δόγμα (ἡ ἀλήθεια τῆς πίστεως) δέν συμβάλλει ἰδιαίτερα στή σωτηρία: προτεραιότητα ἔχει ἡ «πνευματικότητα», ἡ ζωή, ἡ ἴδια ἡ πίστη. Ὡς πρός τή λεγόμενη «διαλεκτική θεσμοῦ καί χαρίσματος», προηγεῖται σαφῶς ὁ Ἅγιος. Ὁ Θεός ἀποκαλύπτεται ξεχωριστά στόν καθένα. Τό ἄτομο ἔχει σαφή προτεραιότητα ἔναντι τῆς κοινότητας («ἐκκλησίας»). Ὅποιος τοῦ ἔχει ἀποκαλυφθεῖ ὁ Θεός προσωπικά ἤ ἔχει «ἀναγεννηθεῖ ἄνωθεν» ἤ ἔχει γίνει «πνευματοφόρος» δέν ἔχει ἀνάγκη τήν ἐπικύρωση τῆς κοινότητας γιά τήν αὐθεντικότητα τῆς ἐμπειρίας του. Ὁ ἄνθρωπος δέν σώζεται καί δέν ἁγιάζει «σύν πᾶσι τοῖς Ἁγίοις» (ἄσχετα ἄν αὐτοί οἱ «ἅγιοι» συνιστοῦν στή συνέχεια «κοινωνία»), ἀλλά μέσω τῆς ἀτομικῆς του σχέσεως μέ τόν Θεό. Ἀλλά καί στόν Ὀρθόδοξο χῶρο κάποιοι Ρῶσσοι θεολόγοι θεώρησαν ὅτι κατ’ ἐξοχήν χαρακτηριστικό τῆς Ὀρθοδοξίας ἔναντι τοῦ Ρωμαιοκαθολικισμοῦ εἶναι ἡ ζῶσα παρουσία καί ἐνέργεια τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐντός τῆς Ἐκκλησίας μετά τήν Πεντηκοστή καί ἔναντι τοῦ Προτεσταντισμοῦ εἶναι ἡ προτεραιότητα τῆς κοινότητας (Ἐκκλησίας) ἔναντι τοῦ ἀτόμου. Θεώρησαν, ἐπίσης, ὅτι ἡ «Οἰκονομία τοῦ Υἱοῦ» ὁλοκληρώθηκε μέ τήν Ἀνάληψη τοῦ Κυρίου στούς οὐρανούς καί ὅτι μετά τήν Πεντηκοστή ἀρχίζει μιά «νέα Οἰκονομία», ἡ «Οἰκονομία τοῦ Ἁγίου Πνεύματος». Στίς ἀντιλήψεις αὐτές ἀντέδρασε ὁ κορυφαῖος (Ρῶσσος ἐπίσης) Ὀρθόδοξος θεολόγος π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ (1893-1979).

Ἡ ὑπέρβαση τῶν θεολογικῶν παρεκκλίσεων: Οἱ παραπάνω παρεκκλίσεις φαίνεται νά προϋποθέτουν ὅτι ὑπάρχει κάποια ἀντίθεση, ἤ τουλάχιστον κάποια ἀσυμφωνία, μεταξύ Χριστοῦ καί Πνεύματος! Ἄν, ὅμως, μεταξύ Υἱοῦ καί Ἁγίου Πνεύματος (ὅπως καί μεταξύ Υἱοῦ καί Πατρός) ὑπάρχει μία γνώμη, μία θέληση, μία ἐνέργεια κ.λπ., ὅπως πιστεύουμε, τότε δέν ὑπάρχει θέμα προτεραιότητας μέ τήν παραπάνω ἔννοια καί τότε οὔτε ὁ Χριστομονισμός, οὔτε ὁ Πνευματομονισμός ἔχουν θέση. Ἡ Οἰκονομία τοῦ Θεοῦ γιά τή σωτηρία τοῦ κόσμου εἶναι μία καί μοναδική (δέν ὑπάρχει ἰδιαίτερη «Οἰκονομία τοῦ Ἁγίου Πνεύματος»). Σ’ αὐτήν κάθε πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδος ἀσκεῖ τό ἰδιαίτερο ἔργο του, ὅπως εἴδαμε. Τό πρόσωπο τοῦ Σαρκωθέντος Λόγου τοῦ Θεοῦ ἔχει μιά ἰδιαίτερη οἰκειότητα πρός ἐμᾶς, ἀφοῦ μόνο Ἐκεῖνο σαρκώθηκε, ἀλλά καί μιά ἰδιαίτερη σημασία γιά τήν Ἐκκλησία: ἡ Ἐκκλησία εἶναι πρῶτα «Σῶμα Χριστοῦ» καί ἔπειτα «κοινωνία Ἁγίων». «Διαλεκτική θεσμοῦ καί χαρίσματος» δέν ὑπάρχει: θεσμός καί χάρισμα στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση συνυπάρχουν (ἤ ὀφείλουν νά συνυπάρχουν) ἁρμονικά. Ὅπου αὐτό δέν συμβαίνει, πρόκειται γιά εἰδικές περιπτώσεις παρεκκλίσεων εἴτε πρός τή βατικάνεια, εἴτε πρός τήν προτεσταντική ἀντίληψη περί Ἐκκλησίας. Αὐτό σημαίνει πρακτικά ὅτι οἱ Ἐπίσκοποι καί ὁ Κλῆρος σέβονται καί τιμοῦν τούς Ἁγίους (μέ ἑορτές, πανηγύρεις, ὕμνους, προσκυνοῦν τίς Εἰκόνες τους καί τά Λείψανά τους κ.λπ.), οἱ δέ Ἅγιοι σέβονται καί τιμοῦν τούς Ἱερεῖς, τούς Ἐπισκόπους, τίς Συνόδους κ.λπ. Ἐπιπλέον, παράδοση τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἡ σύμπτωση θεσμοῦ καί χαρίσματος στά ἴδια πρόσωπα: στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση, κατά κανόνα, οἱ Ἅγιοι ἐκλέγονται Ἐπίσκοποι, Ἡγούμενοι, Ἱερεῖς κ.λπ. - οἱ ἐπιλογές τῶν Κληρικῶν δέν γίνονται μέ κοσμικά κριτήρια (μόρφωση, φυσικές ἱκανότητες, θέση), ἀλλά μέ πνευματικά (ἁγιότητα, πνευματική κατάσταση). Ὅπου αὐτό συμβαίνει, ἡ Ἐκκλησία λειτουργεῖ ὀρθά κατά τό ἀνθρώπινο (ὡς πρός τήν ὁρατή πλευρά της) καί ἐκπληρώνει ἄριστα τόν προορισμό της. Ὅπου αὐτό δέν συμβαίνει, ἐμφανίζονται δυσλειτουργίες καί προβλήματα. 

Δεῖτε βιντεοσκοπημένο τό Θέμα στόν παρακάτω σύνδεσμο:

https://www.youtube.com/watch?v=iOLDU-G1z4A&t=48s