«Ορθοδοξία καί Ζωή»: Τελετουργικά στοιχεία του Βαπτίσματος

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΙΕ΄ τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΣΤ΄, ἔτους 2021-2022. 

Εἰσαγωγικά: Ἡ διαδικασία τῆς Χριστιανικῆς μυήσεως περιλαμβάνει τήν ἑνότητα τριῶν ἐκκλησιαστικῶν Μυστηρίων: τοῦ Βαπτίσματος, τοῦ Χρίσματος καί τῆς Θείας Εὐχαριστίας. Ὡστόσο, ἡ κατάληξη σ’ αὐτά τά Μυστήρια προϋπέθετε (πρίν τή γενική ἐπικράτηση τοῦ Νηπιοβαπτισμοῦ) μιά μακρά καί ὑπεύθυνη προβαπτισματική διαδικασία, τῆς ὁποίας κύρια μέρη ἦταν, α) οἱ Κατηχήσεις καί β) ἡ προβαπτισματική κάθαρση (θεωρητικό καί πρακτικό μέρος). Κάθαρση - πράξη εἶναι ἡ ἐφαρμοσμένη (ἡ ζῶσα) πίστη: «πίστις χωρίς ἔργων νεκρά ἐστί»! (Ἰακ. 2,26). Ἡ χριστιανική ζωή εἶναι «λόγος ἔμπρακτος καί πρᾶξις ἐλλόγιμος». Ἡ Ἐκκλησία συνέδεε τά Μυστήρια μέ τήν ἔμπρακτη πίστη καί, εἰδικότερα, μέ τίς τρεῖς «τάξεις τῶν σωζομένων»: «κάθαρση», «φωτισμός» καί «θέωση». Ἡ «κάθαρση» μποροῦσε νά ἐπιτευχθεῖ καί πρό τοῦ Βαπτίσμος, γι’ αὐτό στήν ἀρχαία Ἐκκλησία τό Βάπτισμα συνοδευόταν μέ ὁρατές ἐκδηλώσεις ἀποτελεσμάτων τῆς Χάριτος (πνευματικῶν χαρισμάτων), δηλ. ἐκδηλώνονταν φαινόμενα τεκμαρτῆς Χάρης ἤ τεκμαρτῆς θεοπτίας. Ὁ ἅγ. Συμεών ὁ Νέος Θεολόγος (975-1035) τόν 11ο αἰ. ἐπιμένει ὅτι ἡ Χάρις εἶναι μόνο τεκμαρτή. Ἄν ἡ πράξη τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας μᾶς ἀποκαλύπτει στοιχεῖα τῆς οὐσίας τοῦ Βαπτίσματος, ἡ Ἀκολουθία τοῦ Βαπτίσματος ἀποκαλύπτει πολύ περισσότερα. Ἡ Ἀκολουθία αὐτή, ὅπως τελεῖται σήμερα, διακρίνεται σέ δύο μέρη: τό πρῶτο ἐπιγράφεται «Τάξις γινομένη πρό τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος» καί τό δεύτερο «Ἀκολουθία τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος».

Ἡ προβαπτισματική Τάξις: Τό πρῶτο μέρος φέρει καί δεύτερη ἐπιγραφή («Εὐχή εἰς τό ποιῆσαι Κατηχούμενον») καί εἶναι, προφανῶς, ἡ ἐκκλησιαστική πράξη μέ τήν ὁποία γίνεται κάποιος Κατηχούμενος. Αὐτό σημαίνει ὅτι μπορεῖ νά τελεστεῖ καί ξεχωριστά. Ἡ δεύτερη αὐτή ἐπιγραφή ταιριάζει περισσότερο στήν πρώτη Εὐχή, πού γίνεται μέ χειροθεσία. Ἀκολουθοῦν τρεῖς ἐξορκιστικές Εὐχές («Ἀφορκισμοί») ἐναντίον τοῦ Διαβόλου καί μία ἀκόμη μέ ἀνάλογο περιεχόμενο. Εἶναι ἡ στιγμή τῆς ἀπελευθέρωσης τοῦ προσερχομένου στό Βάπτισμα ἀπό τή δουλεία τοῦ Διαβόλου: ὁ Σατανᾶς ἐξέρχεται ἀπό τό κέντρο τῆς ἀνθρώπινης προσωπικότητος (τή λεγομένη «βαθεία καρδία») καί ἐνεργεῖ πλέον μόνο «ἔξωθεν». Ὁ χῶρος τῆς καρδίας μένει προσωρινά κενός γιά ἐγκατασταθεῖ ἐκεῖ σέ λίγο μονίμως ἡ βαπτισματική Χάρις. Ἀκολουθοῦν ἡ ἀπέκδυση καί ἡ ὑπόλυση (ὁ βαπτιζόμενος ἀποβάλλει τά ροῦχα καί τά παπούτσια του), σέ ἔνδειξη πλήρους ἀποβολῆς τοῦ παλαιοῦ ἑαυτοῦ του, τοῦ «παλαιοῦ ἀνθρώπου». Ἔπειτα γίνεται ἡ ἀπόταξη τοῦ Σατανᾶ, ὅπου ὁμολογεῖ ὅτι ἀποκηρύσσει (ὅτι δέν θά ἔχει πλέον καμία σχέση μέ) τόν ἴδιο τόν Σατανᾶ, τούς ἀγγέλους του (δαίμονες), τή λατρεία του, τά ἔργα του καί τήν πομπή του, δηλ. μέ ὅ,τι σχετίζεται μέ αὐτόν. Ἡ ἀπόταξη ἐπικυρώνεται μέ τίς αἰσθητές πράξεις τῆς ἐμφυσήσεως καί τῆς ἐμπτύσεως. Ἀκολουθεῖ ἡ σύνταξη μέ τόν Χριστό, δηλ. ἡ ὁμολογία ὅτι θά εἶναι στό ἑξῆς γιά πάντα μαζί μέ τόν Χριστό. Ἕπεται ἡ ὁμολογία τῆς πίστεως, μέ τήν περιεκτική φράση «Πιστεύω αὐτῷ (τῷ Χριστῷ) ὡς Βασιλεῖ καί Θεῷ» (ὁμολογία ὅτι ὁ Χριστός εἶναι Θεός) καί μέ τήν ἀπαγγελία ὁλόκληρου τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως (ὁμολογία ὅτι ἀποδέχεται αὐτούσια τήν πίστη τῆς Ἐκκλησίας, δηλ. τή διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ). Ἔπειτα προσκαλεῖται νά προσκυνήσει τόν Χριστό καί, ἀφοῦ γίνει αὐτό, κλείνει ἡ Ἀκολουθία μέ μιά Εὐχή, μέ τήν ὁποία προσκαλεῖται ὁ «δοῦλος τοῦ Θεοῦ» νά προσέλθει στό ἅγιο Βάπτισμα.

Ἡ Ἀκολουθία τοῦ Βαπτίσματος: Ἡ καθ’ αὐτό Ἀκολουθία τοῦ Βαπτίσματος ἀρχίζει μέ τό «Εὐλογημένη ἡ Βασιλεία», ὅπως καί ἡ Θεία Λειτουργία, ἔνδειξη ὅτι ἡ ἀρχαία σύνδεση Λειτουργίας καί Βαπτίσματος ἀκόμη ἰσχύει, ὅτι τό Βάπτισμα ὁλοκληρώνεται στή Λειτουργία καί ὁδηγεῖ σ’ αὐτήν καί ὅτι ὁ βαπτιζόμενος γίνεται πλῆρες μέλος τῆς Ἐκκλησίας ἀπό τή στιγμή πού θά κοινωνήσει στή Λειτουργία. Ἀκολουθοῦν τά Εἰρηνικά, διακονικές δεήσεις γενικότερου καί εἰδικότερου περιεχομένου (γιά τόν καθαγιασμό τοῦ ὕδατος, ὑπέρ τοῦ βαπτιζομένου κ.ἄ.). Παράλληλα, ὁ Ἱερεύς λέγει Εὐχή γιά τήν προσωπική του ἐνίσχυση στήν τέλεση τοῦ «προκειμένου Μυστηρίου, τοῦ μεγάλου καί ἐπουρανίου». Ἀκολουθεῖ ἡ μεγάλη Εὐχή τοῦ καθαγιασμοῦ τῶν ὑδάτων τοῦ Βαπτίσματος, κατά τήν ὁποία ἡ Θεία Χάρις κατέχεται στά ὕδατα γιά νά μεταδοθεῖ ἀπό ἐκεῖ στόν βαπτιζόμενο. Ἀκολουθεῖ ἡ Εὐχή τοῦ καθαγιασμοῦ τοῦ «ἐπορκιστοῦ Ἐλαίου». Ἡ Θεία Χάρις κατέρχεται καί στό ἔλαιο, μέ τό ὁποῖο ὁ Ἱερεύς χρίει (σταυρώνει) τά κύρια μέρη τοῦ σώματος τοῦ βαπτιζομένου. Ἡ πράξη αὐτή προέρχεται ἀπό τούς ἀθλητικούς ἀγῶνες, ὅπου ὁ ἀθλητής ἐπαλειφόταν μέ ἔλαιο πρίν εἰσέλθει στό στάδιο, καί ὑπενθυμίζει τό γεγονός ὅτι ὁ βαπτιζόμενος «εἰσέρχεται εἰς γυμνασίαν καί παιδείαν πολέμου καί ποιεῖ πάλην καί ἀγῶνα πρός τόν Σατανᾶν» (ἅγ. Μακάριος Αἰγύπτιος) καί ὅτι τώρα ἀρχίζει ὁ «ἀόρατος πόλεμος»! Τώρα ὅμως, ἔχει καί τήν πλήρη σκέπη καί προστασία τοῦ Θεοῦ. Ἀκολουθεῖ ἡ τριπλή κατάδυση στό ἁγιασμένο ὕδωρ καί ἡ τριπλή ἀνάδυση ἀπό αὐτό μέ τήν ἐκφώνηση τῶν ὀνομάτων τῶν προσώπων τῆς Ἁγίας Τριάδος. Ἡ τριπλή κατάδυση καί ἀνάδυση εἰκονίζουν τήν τριήμερο Ταφή καί Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ καί ταυτόχρονα τόν θάνατο τοῦ «παλαιοῦ ἀνθρώπου» (τοῦ ἀνθρώπου τῆς ἁμαρτίας καί τοῦ Διαβόλου) καί τή γέννηση τοῦ νέου, τοῦ «καινοῦ ἀνθρώπου» (τοῦ ἀνθρώπου τοῦ Χριστοῦ). Τό Βάπτισμα ἐπιφέρει ριζική μεταβολή στόν ἄνθρωπο («ἀναγέννηση»). Ὁ νέος ἄνθρωπος (Νεοφώτιστος) ἔχει δύο ἐπιπλέον χαρακτηριστικά: α) Ἔχει ἐντός του ἐγκατεστημένη μονίμως τή βαπτισματική Χάρη. Τό Βάπτισμα ἔχει «ἀνεξάλειπτο χαρακτῆρα», γι’ αὐτό δέν ἐπαναλαμβάνεται ποτέ: «ὁμολογῶ ἕν Βάπτισμα». β) Εἶναι καθαρός ἀπό κάθε ἁμαρτία, τόσο ἀπό τήν προπατορική, ὅσο καί ἀπό τίς προσωπικές: τό Βάπτισμα τελεῖται «εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν».

Χρίσμα καί μεταβαπτισματικές Εὐχές καί Δεήσεις: Ἀμέσως δίδεται τό Χρίσμα μέ προκαθαγιασμένο Μύρο καί μέ εἰδική Εὐχή. Ἀκολουθεῖ ἡ ἔνδυση μέ ἐνδύματα ἀπαραιτήτως λευκά, ἔνδειξη ὄχι μόνο τῆς καθαρότητος ἀπό κάθε ἁμαρτία, πού ἔλαβε ὁ Νεοφώτιστος καί πού ὀφείλει νά διατηρεῖ κατά τό δυνατό ὅπως τήν ἔλαβε, ἀλλά καί τοῦ γεγονότος ὅτι ἔχει ἐνδυθεῖ τόν Χριστό: ὁ χιτῶνας τοῦ Βαπτίσματος δέν εἶναι μόνο καθαρός, ἀλλά καί «φωτεινός». Ἔπειτα παραδίδεται ὁ Σταυρός καί ἡ ἀναμένη λαμπάδα καί τελεῖται ὁ ἱερός χορός γύρω ἀπό τήν Κολυμβήθρα, ψάλλοντας τό «Ὅσοι εἰς Χριστόν ἐβαπτίσθητε Χριστόν ἐνεδύσασθε» (Γαλ. 3,27) καί εἰς ἔνδειξιν ὅτι ὁλόκληρη ἡ Ἐκκλησία πανηγυρίζει γιά τήν εἴσοδο σ’ αὐτήν τοῦ νέου μέλους, ἡ ἐπί γῆς Ἐκκλησία, ἀλλά καί ἡ ἐν οὐρανοῖς (ἡ Ἐκκλησία τῶν Ἀγγέλων καί τῶν Ἁγίων). Τό ἀποστολικό Ἀνάγνωσμα (ὁ Ἀπόστολος) ἀναφέρεται στή διδασκαλία τοῦ ἀπ. Παύλου περί ἁγίου Βαπτίσματος καί τό Εὐαγγέλιο τοῦ Βαπτίσματος ἀναφέρεται στήν ἐντολή τοῦ Κυρίου μετά τήν Ἀνάσταση πρός τούς Ἀποστόλους νά κηρύττουν καί νά βαπτίζουν τούς πιστεύοντας. Ἀκολουθοῦν οἱ τρεῖς Εὐχές τῆς Ἀπολούσεως, μέ αἰτήματα γιά τήν ἀξιοποίηση ἀπό τόν Νεοφώτιστο ὅσων ἔλαβε στό Βάπτισμά του, ὅπως νά διατηρεῖ γιά πάντα τόν φωτισμό τοῦ Χριστοῦ, τήν πίστη καί τήν καθαρότητα τῆς ψυχῆς καί τοῦ σώματος, νά ἀναδειχθεῖ νικητής στόν ἀγώνα ἐναντίον τοῦ Διαβόλου, νά ἐπιτύχει τήν αἰώνια ζωή κ.ἄ. Ἀκολουθεῖ ἡ τριχοκουρία, μέ εἰδική Εὐχή ἀνάλογου περιεχομένου καί σέ ἔνδειξη τῆς ὁλοκληρωτικῆς ἀφιερώσεως τοῦ Νεοφωτίστου στόν Χριστό. Ἡ Ἀκολουθία τοῦ Βαπτίσματος κλείνει μέ μιά τελευταία Εὐχή, μέ αἴτημα τήν πνευματική πρόοδο καί προκοπή τοῦ Νεοφωτίστου μέχρι τό τέλος τῆς ἐπίγειας ζωῆς του.