«Ορθοδοξία καί Ζωή»: Στοιχεία της προβαπτισματικής διαδικασίας

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΙΔ΄ τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΣΤ΄, ἔτους 2021-2022. 

Εἰσαγωγικά: Τό Βάπτισμα στή ζωή τῆς Ἐκκλησίας θεωρεῖται μέγα Μυστήριο μαζί μέ τή Θεία Εὐχαριστία. Κάποιοι Πατέρες εἶδαν στό Αἶμα καί στό Ὕδωρ, πού ἔρευσαν ἀπό τήν πλευρά τοῦ Κυρίου στή Σταύρωση, τόν συμβολισμό τῶν δύο συστατικῶν Μυστηρίων τῆς Ἐκκλησίας, τῆς Θείας Εὐχαριστίας καί τοῦ Βαπτίσματος. Στήν ἀρχαία Ἐκκλησία ἡ προετοιμασία γιά τό Βάπτισμα ἦταν μακρά καί ὑπεύθυνη διαδικασία. Περιέλαμβανε τρεῖς μορφές Κατηχήσεων: α) τίς ἁπλές τῶν Κατηχουμένων, μέ θέμα τή ζωή, τή διδασκαλία, τά θαύματα, τό Πάθος καί τήν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ, β) τίς Κατηχήσεις τῶν Φωτιζομένων, μέ θέμα τήν ἀνάλυση τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως, καί γ) τίς Μυσταγωγικές Κατηχήσεις τῶν Νεοφωτίστων, μέ θέμα τά ἱερά Μυστήρια καί τή Θεία Λειτουργία. Ἡ πράξη τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας μᾶς ἀποκαλύπτει πτυχές τῆς οὐσίας τοῦ Μυστηρίου τοῦ Βαπτίσματος, οἱ ὁποῖες ὑφίστανται μέν, ἀλλά ἔχουν περιπέσει σέ λήθη ἤ δέν τονίζονται ὅσο πρέπει. Μία ἀπό τίς αἰτίες αὐτοῦ τοῦ φαινομένου εἶναι ἡ γενική ἐπικράτηση τοῦ Νηπιοβαπτισμοῦ.

Νηπιοβαπτισμός καί ἐπελθοῦσες μεταβολές: Ὁ Νηπιοβαπτισμός εἶναι θεσμός ἀρχαῖος στήν Ἐκκλησία. Οἱ ἀπαρχές του βρίσκονται ἤδη στήν Καινή Διαθήκη, ὅπου γίνεται λόγος γιά Βάπτισμα ὁλόκληρων οἴκων μέ κάθε ἡλικίας μέλη, ὅπως τοῦ Κορνηλίου (Πράξ. 10, 48), τῆς Λυδίας (Πράξ. 16,15), τοῦ δεσμοφύλακος τῶν Φιλίππων (Πράξ. 16, 31-34), τοῦ ἀρχισυναγώγου Κρίσπου (Πράξ. 18,8) καί τοῦ Στεφανᾶ (Α΄ Κορ. 16,15). Μαρτυρίες περί τοῦ Νηπιοβαπτισμοῦ ὑπάρχουν σέ Πατέρες καί συγγαφεῖς τοῦ β΄ καί γ΄ μ.Χ. αἰ., ὅπως στόν Εἰρηναῖο (140-202), στόν Ὠριγένη (185-254), στόν Κυπριανό (200-258) κ.ἄ. Σχετικές ἀντιρρήσεις τοῦ Τερτυλλιανοῦ (155-222) ἐπιβεβαιώνουν ὅτι στήν ἐποχή του ἦταν πράξη εὐρέως διαδεδομένη. Ἀπό τίς αρχές τοῦ δ΄ μ.Χ. αἰ. γίνεται πλέον κανόνας μεταξύ τῶν Χριστιανῶν. Ὡστόσο, ἐπικρατεῖ ἀκόμη ἡ συνήθεια τῆς ἀναβολῆς τοῦ Βαπτίσματος σέ μεγαλύτερη ἡλικία (παραδείγματα τῶν Πατέρων Μ. Βασιλείου, 330-378, καί Γρηγορίου Θεολόγου, 328-390). Οἱ συνήθεις κατηγορίες ἐναντίον τοῦ Νηπιοβαπτισμοῦ εἶναι ὅτι: α) παραβιάζει τήν ἀνθρώπινη ἐλευθερία, ἀφοῦ τό νήπιο βαπτίζεται χωρίς νά ἐρωτηθεῖ καί χωρίς νά μπορεῖ νά ἐκφράσει τή θέλησή του καί β) ἄν ἡ πίστη εἶναι προϋπόθεση τοῦ Βαπτίσματος, τό νήπιο βαπτίζεται χωρίς νά ἔχει πιστέψει, ἀφοῦ δέν ἔχει ἀκόμη συνείδηση (δέν ἔχει ἀναπτυχθεῖ ἡ συνείδησή του). Ὅμως, ἄν τό Βάπτισμα εἶναι νέα γέννηση (ἀναγέννηση), ἰσχύει γι’ αὐτό ὅ,τι ἰσχύει καί στή φυσική γέννηση: καί ἐκεῖ τό νήπιο γεννᾶται χωρίς νά ἐρωτηθεῖ καί χωρίς νά ἐκφράζει τή θέλησή του. Ἐπίσης, ἡ πίστη ἀπαιτεῖται ἀπό τούς ἔχοντας συνείδηση ἐνηλίκους καί ὄχι ἀπό τά νήπια, τό δέ Βάπτισμα καί δέν ἐπιφέρει κάποιον ἐξαναγκασμό στήν ἀνθρώπινη προσωπικότητα. Ἄν ὁ βαπτισμένος, μεγαλώνοντας, ἀπορρίψει τήν πίστη στόν Χριστό, τό Βάπτισμα μένει ἀνενεργό καί ἐκεῖνος δέν σώζεται, ἀφοῦ ἀπό τούς δύο ἀπαραίτητους ὅρους τῆς σωτηρίας (πίστη καί Βάπτισμα) ἐκλείπει ὁ ἕνας (ἡ πίστη). Οἱ Χριστιανοί γονεῖς βαπτίζουν τά νήπια α) γιά νά ἀπαλλαγοῦν ἀπό τήν ἐξουσία τοῦ διαβόλου καί ἀπό τό προπατορικό ἁμάρτημα, ἐν ὄψει μάλιστα ἐνδεχομένου κινδύνου νά χάσουν τή ζωή τους καί νά στερηθοῦν τη σωτηρία, καί β) γιά νά εἶναι ἀπό τήν ἀρχή τῆς ζωῆς τους ἐντός τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ (νά μποροῦν νά κοινωνοῦν, νά μετέχουν στά Μυστήρια κ.λπ.). Γι’ αὐτό ὁ ἅγ. Γρηγόριος ὁ Θεολόγος προτρέπει: «Ἔχεις νήπιο; Μή δίνεις περιθώρια στό κακό· ἀπό βρέφος ἁγίασέ το (βάπτισέ το)· ἀπό τήν τρυφερή ἡλικία του ἀνάθεσέ το στό Πνεῦμα τό Ἅγιο»! Ἔτσι, ὁ Νηπιοβαπτισμός ἔγινε αὐθόρμητα Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, χωρίς νά ἐπιβάλλεται ἀπό Κανόνες. Ὡστόσο, ἐπέφερε μεταβολές στήν πράξη τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως: α) Προσαρμόστηκε ἡ Ἀκολουθία τοῦ Βαπτίσματος, ὥστε νά ἀναφέρεται πλέον σέ νήπιο ἀποκλειστικά. β) Ἄλλαξε ὁ ρόλος τοῦ Ἀναδόχου, ὁ ὁποῖος γίνεται ἐπί πλέον ἀντιπρόσωπος τοῦ Βαπτιζομένου, ἀφοῦ ἐξ ὀνόματός του τελεῖ τήν ἀπόταξη τοῦ Σατανᾶ, τή σύνταξη μέ τόν Χριστό καί τήν ὁμολογία τῆς πίστεως. Πρακτικά, ὁ ρόλος τοῦ Ἀναδόχου περιορίστηκε, μέχρι τοῦ σημείου νά γίνεται ἐθιμοτυπικός, ἀφοῦ πρόσβαση στό νήπιο ἔχουν σχεδόν ἀποκλειστικά οἱ γονεῖς, οἱ ὁποῖοι ἀναλαμβάνουν, ὑποτίθεται, μέρος τοῦ ἔργου τοῦ Ἀναδόχου. γ) Ἐξέλειψε ἡ τάξη τῶν Κατηχουμένων. Ἔτσι, οἱ λειτουργικές δεήσεις ὑπέρ τῶν Κατηχουμένων καί τῶν Φωτιζομένων καταργήθηκαν ἤ λέγονται μυστικῶς ἤ διατηροῦνται σέ σπάνιες περιπτώσεις (Λειτουργία Προηγιασμένων). δ) Παράλληλα, περιορίστηκε ἤ ἐξέλειψε ἐντελῶς ἡ θέση τῶν Κατηχουμένων στόν Ναό, δηλ. ὁ Πρόναος ἤ Νάρθηκας. Παραδόξως, διατηρήθηκε στίς Μονές, μέ ἄλλο σκοπό, ὅμως, καί μέ νέο ὄνομα (Λιτή). ε) Καταργήθηκαν τά μόνιμα Βαπτιστήρια καί ἀντικαταστάθηκαν μέ κινητές Κολυμβῆθρες, μέ ἀποτέλεσμα νά προκύπτουν πρακτικά προβλήματα σέ ἐνδεχόμενες Βαπτίσεις ἐνηλίκων. στ) Ἐξέλειψαν οἱ προβαπτισματικές Κατηχήσεις καί ἀντικαταστάθηκαν ἀπό τά Κατηχητικά Σχολεῖα διάφορων βαθμίδων. Ὡστόσο, ἡ φοίτηση σ’ αὐτά εἶναι προαιρετική. Ὑποτίθεται, ὅτι οἱ πρῶτες Κατηχήσεις γίνονται ἀπό τούς γονεῖς ἤ, ὅπου ὑπάρχει πρόσβαση, ἀπό τόν Ἀνάδοχο. Ὅμως, ἕνα σημαντικό μέρος τοῦ ἔργου τῆς Ἐκκλησίας, ἐξαρτᾶται πλέον ἀπό τήν καλή θέληση τῶν γονέων! Ἀποτέλεσμα αὐτοῦ τοῦ φαινομένου εἶναι τό γεγονός ὅτι τό μεγαλύτερο μέρος τοῦ πληρώματος τῆς Ἐκκλησίας εἶναι σχεδόν ἀκατήχητο!

Ἡ προβαπτισματική κάθαρση: Οἱ Κατηχήσεις ἦταν, βέβαια, τό  κύριο μέρος τῆς προβαπτισματικῆς διαδικασίας, ἀλλά ὄχι τό μοναδικό. Ἦταν τό ἕνα μόνο μέρος τῆς προετοιμασίας γιά τό Βάπτισμα, τό θεωρητικό. Ἡ Ἐκκλησία πάντα θεωροῦσε ὅτι τό μέρος αὐτό δέν ἀρκεῖ καί ὅτι ἐξ ἴσου ἀπαραίτητο εἶναι καί τό πρακτικό μέρος, ἡ πρακτική ἐφαρμογή τοῦ περιεχομένου τῆς πίστεως. Ἡ ἰδιότητα τοῦ Χριστιανοῦ, δέν συνίσταται τόσο στή θεωρητική ἀποδοχή τῶν ἀληθειῶν τῆς πίστεως, ἀλλά εἶναι ζωή. Ἡ οὐσία τῆς ἐκκλησιαστικῆς Παραδόσεως εἶναι ὁ τρόπος ζωῆς, πού παρέδωσε ὁ Χριστός καί πού ὁδηγεῖ στήν ἀπελευθέρωση ἐκ τοῦ Διαβόλου καί στήν κοινωνία μαζί Του. Βέβαια, ἡ ζωή συνδέεται στενά μέ τήν πίστη: «δογματική» καί «ἠθική» εἶναι ἄρηκτα συνδεδεμένες, εἶναι δύο ὄψεις τοῦ ἴδιου νομίσματος. Ἡ ἁγία ζωή εἶναι ἔκφραση τοῦ ὀρθοῦ δόγματος καί ἡ ἁμαρτωλή ζωή ὁδηγεῖ σέ ἐσφαλμένα περί Θεοῦ δόγματα. Γι’ αὐτό ἡ Ἐκκλησία πίστευε καί πιστεύει πάντοτε ὅτι, ὄχι μόνο οἱ Κατηχήσεις δέν ἀρκοῦν, ἀλλά οὔτε τό ἴδιο τό Βάπτισμα δέν ἀρκεῖ γιά νά γίνει κάποιος (ὄντως) Χριστιανός, ἄν ἀπουσιάζει ὁ κατά Χριστόν τρόπος ζωῆς: «Ὁ ἀκούων λόγον (Θεοῦ) ἔρχεται εἰς κατάνυξιν, καί μετά τοῦτο, ὑποστελλούσης τῆς Χάριτος κατ’ οἰκονομίαν πρός τό συμφέρον τῷ ἀνθρώπῳ, εἰσέρχεται εἰς γυμνασίαν καί παιδείαν πολέμου καί ποιεῖ πάλην καί ἀγῶνα πρός τόν Σατανᾶν. Καί μετά πολλοῦ δρόμου καί ἀγῶνος ἀποφέρεται τά νικητήρια καί γίνεται Χριστιανός»! (ἅγ. Μακάριος Αἰγύπτιος). «Μηδέ εἴπῃ τίς· “Ἐγώ ἀπό τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος τόν Χριστόν λαβών ἔχω”, ἄλλα μανθανέτω ὅτι οὐχί πάντες οἱ βαπτιζόμενοι λαμβάνουσι διά τοῦ Βαπτίσματος τόν Χριστόν, μόνοι δέ οἱ βεβαιόπιστοι καί ἐν γνώσει τελείᾳ ἤ καί προκαθάρσει ἑαυτούς εὐτρεπίσαντες καί οὕτως ἐλθόντες ἐπί τό Βάπτισμα»! (ἅγ. Συμεών Νέος Θεολόγος). Αὐτή ἡ «προκάθαρση» ἄρχιζε ἀπό τήν ἔνταξη στήν τάξη τῶν Κατηχουμένων, μέ τήν τήρηση τῶν ἐντολῶν τοῦ Χριστοῦ καί μέ τή συμμετοχή στή λατρεία τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτό σημαίνει ὅτι οἱ Κατηχούμενοι ἔκαναν ὅ,τι ἀκριβῶς καί οἱ βαπτισμένοι (προσευχή, νηστεία, ἄσκηση, ἀγώνα κατά τῆς ἁμαρτίας, καλλιέργεια τῶν χριστιανικῶν ἀρετῶν κ.λπ.), ἐκτός τῆς μετοχῆς στά Μυστήρια. Τή ζωή τῶν Κατηχουμένων παρακολουθοῦσε ἡ Ἐκκλησία μέσῳ τοῦ Ἀναδόχου, ὁ ὁποῖος ἦταν ὁ πρῶτος πνευματικός ὁδηγός. Πίστευε δέ ἡ Ἐκκλησία, ὅτι ἀπό τά τρία στάδια τῆς διαδικασίας τῆς σωτηρίας («κάθαρση», «φωτισμός», «θέωση»), τό πρῶτο μπορεῖ νά ἐπιτευχθεῖ καί πρό τοῦ Βαπτίσματος καί ὅτι τότε εἶναι ὁ καταλληλότερος καιρός. Αὐτό σημαίνει ὅτι, καί στούς Κατηχουμένους ἐνεργεῖ ἡ καθαρτική Χάρις (ὄχι, ὅμως, ἡ φωτιστική καί ἡ θεοποιός). Τό στάδιο τῆς «καθάρσεως» μποροῦσε νά ὁλοκληρωθεῖ πρό τοῦ Βαπτίσματος, καί ὁ Κατηχούμενος μποροῦσε νά προσέλθει στό Βάπτισμα σέ κατάσταση «ἀπαθείας» (ἀπουσίας παθῶν). Ἡ «κάθαρση» συνίσταται ἀκριβῶς στόν ἀγώνα ἐναντίον τῶν παθῶν καί τῆς ἁμαρτίας διά τῆς Χάριτος τοῦ Χριστοῦ καί διά τῆς ἀσκητικῆς μεθόδου τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ μέθοδος αὐτή εἶναι «τέχνη τεχνῶν καί ἐπιστήμη ἐπιστημῶν», τήν ὁποία ὁ ἀγωνιζόμενος μαθαίνει καί ἀποκτᾶ πρακτικά καί σταδιακά, μέ τήν ἀπαραίτητη καθοδήγηση ἔμπειρου πνευματικοῦ ὁδηγοῦ. Τέλος αὐτοῦ τοῦ σταδίου εἶναι ἡ «ἐκρίζωση» τῶν παθῶν ἤ μᾶλλον ἡ μεταστροφή τους σέ ἀντίστοιχες ἀρετές («ἀπάθεια»). Εἶναι χαρακτηριστικό, ὅτι ἡ διαδικασία αὐτή ἐφαρμόζετο ὄντως στήν ἀρχαία Ἐκκλησία, δηλ. οἱ Κατηχούμενοι προσήρχοντο στό Βάπτισμα ἔχοντας διέλθει τό στάδιο τῆς «καθάρσεως», γι’ αὐτό εὐθύς μετά τό Βάπτισμα (ἀκριβέστερα, μετά τό Χρίσμα), ἐλάμβαναν πνευματικά χαρίσματα (προφητεία, γλωσσολαλία κ.ἄ.) καί τά ἐκδήλωναν ἀμέσως μέ αἰσθητό τρόπο (πρβλ. Πράξ. 19, 1-6). 

Δεῖτε βιντεοσκοπημένο τό Θέμα στόν παρακάτω σύνδεσμο:

https://www.youtube.com/watch?v=wHuPLkaKBZU