«Ορθοδοξία Ελληνισμός Ρωμηοσύνη» 2025-6: Εκκλησία και Έθνος στην Ορθόδοξη Παράδοση

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος Α΄ τοῦ Προγράμματος Ὀρθόδοξης Κατήχησης «Ὀρθοδοξία Ἑλληνισμός Ρωμηοσύνη», περιόδου Γ΄, ἔτους 2025-2026. 

Ἡ ἐπικαιρότητα τοῦ θέματος: Τό τρίτο ἔτος λειτουργίας τοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία Ἑλληνισμός Ρωμηοσύνη», σέ συνεργασία μέ τό σωματεῖο «Ἑνωμένη Ρωμηοσύνη». Τά προηγούμενα ἐνδιαφέροντα θέματα: α) «Τό Μυστήριο τοῦ Χριστοῦ» καί β) «Ἡ Λειτουργική Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας». Τό νέο θέμα: «Ἑλληνισμός καί Ὀρθοδοξία». Ἡ ἐπικαιρότητα τοῦ θέματος. Οἱ κατά καιρούς ἐκδηλώσεις μνήμης καί τιμῆς πρός τό ἔθνος - πατρίδα. Τό θέμα στήν ἱστορία τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Ἡ φιλοπατρία, ὡς ὕψιστη ἑλληνική ἀρετή: «Μητρός τε καί πατρός καί τῶν ἄλλων προγόνων ἁπάντων τιμιώτερόν ἐστιν ἡ πατρίς» (Σωκράτης). Ἡ θυσία γιά τήν πατρίδα, ὡς καθῆκον καί ἰδανικό: «Εἷς οἰωνός ἄριστος, ἀμύνεσθαι περί πάτρης» (Ὅμηρος). Ἡ τιμή πρός τούς πεσόντες ὑπέρ πατρίδος (ἥρωες). Φιλοπατρία δέν σημαίνει ἀπόρριψη τῶν ἄλλων λαῶν ἤ πολιτισμῶν, ἀλλά κριτική στάση ἔναντί τους. Ὁ Ἑλληνισμός ἦταν πάντοτε ἀνοικτός σέ κάθε πολιτισμό, προσλαμβάνοντας κάθε θετικό στοιχεῖο καί ἐντάσσοντάς τό στό σῶμα του. Ἡ ἐνασχόληση μέ τά κοινά (ἡ πολιτική πράξη), ὡς μορφή καί ἐκδήλωση τῆς φιλοπατρίας: «Μόνοι γάρ τόν τε μηδέν τῶνδε (τῶν πολιτικῶν) μετέχοντα οὐκ ἀπράγμονα, ἀλλ᾿ ἀχρεῖον νομίζομεν» (Περικλής). Ἡ σημερινή κατάσταση - ἀνατροπή τῶν κυρίαρχων ἑλληνικῶν ἀξιῶν. Ἡ ἔκπτωση τῆς πολιτικῆς σέ ἐκμετάλλευση καί ἀπάτη. Ἡ ὑποτίμηση καί ὁ χλευασμός τῆς φιλοπατρίας: Ὅσοι ἀσχολοῦνται μέ τά ἐθνικά θέματα χαρακτηρίζονται «ἐθνικιστές, «ἐθνοκάπηλοι», «σωβινιστές», «μισαλλόδοξοι», «φασίστες», «ἀναχρονιστές», «ἀκροδεξιοί» κ.ἄ. Ἡ ἐθνοπροδοσία ἀκμάζει σέ ὅλο τό μεγαλεῖο της. Ἡ ἀνάδειξη ἀκραίων ἐθνικιστικῶν κινημάτων, ὡς ἀντίδραση στόν ἐθνομηδενισμό. Ἡ θέση τῆς Ἐκκλησίας: στήριξη τῶν ἐθνικῶν θεμάτων - πρωτοστάτης σέ ἐθνικούς καί ἀπελευθερωτικούς ἀγῶνες. Ὅμως, σέ πολλές περιπτώσεις ἡ Ἐκκλησία χρησιμοποιήθηκε (ἐργαλειοποιήθηκε) ἀπό δυνάμεις τῆς ἐξουσίας καί τοῦ κράτους. Ὡστόσο, ἡ θέση της δέν ταυτίζεται πλήρως μέ τά ἰδανικά τοῦ Ἐθνικισμοῦ.

Ὀρθόδοξη θεολογική θεώρηση: Εἶναι αὐτονόητο, ὅτι ἡ Ἐκκλησία ἀποδέχεται τόν Ἐθνικισμό ὠς ἀξία, τουλάχιστον στήν αὐθεντική του μορφή (ὡς ἀγάπη γιά τήν πατρίδα): ὅλοι οἱ Ὀρθόδοξοι παντοῦ καί πάντοτε, ἀγαποῦν τήν πατρίδα τους! Ὡστόσο, ἡ Ἐκκλησία θέτει τό θέμα σέ διαφορετικές βάσεις. Εἰδικότερα, α) Γιά τόν Χριστιανό, «ἐν μείζονι μοίρᾳ» εἶναι ὁ Χριστός. Αὐτός ἔχει προτεραιότητα ἔναντι τῆς πατρίδος. Ἄν ὁ Χριστιανός εἶναι ἀναγκασμένος νά θυσιάσει ἕνα ἀπό τά δύο, τότε θά θυσιάσει τά τῆς πατρίδος καί ὄχι τά τοῦ Χριστοῦ. Ὅσοι στό παρελθόν (Τουρκοκρατία κ.ἄ.) ἔκαναν τό ἀντίθετο, τελικά ἔχασαν καί τά δύο: καί τόν Χριστό καί τήν πατρίδα. Ἔτσι, οἱ βαθύτατα διαποτισμένοι ἀπό αὐτή τήν ἀντίληψη ἀπελευθερωτές μας τοῦ 1821 διαβεβαίωναν: «Ὅταν ἀρχίσαμε τόν ἀγῶνα, εἴπαμε πρῶτα ὑπέρ πίστεως καί μετά ὑπέρ πατρίδος» (Θ. Κολοκοτρώνης). Ἄν ὁ Χριστός ἔχει προτεραιότητα, τότε στό Σῶμα Του, στήν Ἐκκλησία, οἱ ἐθνικές, ἀλλά καί ὅλες οἱ ἄλλες διαφορές, τίθενται σέ δεύτερη μοίρα. Ἄν τό πανίσχυρο στοιχεῖο, πού μᾶς ἑνώνει, εἶναι ὁ Χριστός, τότε τί νόημα ἔχουν οἱ δευτερεύουσες διαφορές; Ὄντως, ἐν Χριστῷ «οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδέ ῞Ελλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδέ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καί θῆλυ· πάντες γάρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ» (Γαλ. 3,28), «οὐκ ἔνι Ἕλλην καί Ἰουδαῖος, περιτομή καί ἀκροβυστία, βάρβαρος, Σκύθης, δοῦλος, ἐλεύθερος, ἀλλά τά πάντα καί ἐν πᾶσι Χριστός» (Κολ. 3,11), «οὐ γάρ ἔστι διαστολή Ἰουδαίου τε καί Ἕλληνος· ὁ γάρ αὐτός Κύριος πάντων» (Ρωμ. 10,12). Εἶναι χαρακτηριστικό, ὅτι ὁ ἀπ. Παῦλος συνδέει τήν ἑνότητα ἐν Χριστῷ εἰδικότερα μέ τό Βάπτισμα. β) Γιά τόν Χριστιανό, ἡ ἐδῶ πατρίδα εἶναι προσωρινή. Ἡ μόνιμη πατρίδα του εἶναι στόν οὐρανό, ἀφοῦ ἀπό τόν παρόντα κόσμο εἴμαστε περαστικοί. Ἡ ὑπερβολική προσήλωση στήν ἐδῶ πατρίδα καί στόν παρόντα κόσμο, ἀποπροσανατολίζει ἀπό τήν ἀληθινή καί μόνιμη πατρίδα καί καθιστᾶ τόν Χριστιανό ἄνθρωπο «κοσμικό» ἤ στοιχεῖο τοῦ «κόσμου τούτου». Ὄντως, «οὐκ ἔχομεν ὧδε μένουσαν πόλιν, ἀλλά τήν μέλλουσαν ἐπιζητοῦμεν» (Ἑβρ. 13,14) καί «ἡμῶν τό πολίτευμα ἐν οὐρανοῖς ὑπάρχει» (Φιλιπ. 3,20). Ποιά εἶναι, λοιπόν, ἡ θέση τοῦ Χριστιανοῦ μέσα στόν κόσμο; Ὁ Χριστιανός εἶναι «ἐν τῷ κόσμῳ», ἀλλά «οὐκ ἐκ τοῦ κόσμου». Εἶναι «ξένος» καί «παρεπίδημος» σέ σχέση μέ τόν κόσμο, ὅπως καί ὁ Χριστός ἦλθε ὡς «ξένος» μέσα στόν κόσμο. Τήν ἐν Χριστῷ «ξενιτεία» ζοῦν τά κατ’ ἐξοχήν μέλη τῆς Ἐκκλησίας, οἱ Ἅγιοι: «Κατά πίστιν ἀπέθανον οὗτοι πάντες (οἱ Ἅγιοι) ... ὁμολογήσαντες ὅτι ξένοι καί παρεπίδημοί εἰσιν ἐπί τῆς γῆς» (Ἑβρ. 11,13). Ἕνα κείμενο τοῦ τέλους τοῦ β΄ μ.Χ. αἰ., ἡ «Πρός Διόγνητον ἐπιστολή», περιγράφει κατά τόν καλύτερο ἴσως τρόπο τή θέση τῶν Χριστιανῶν μέσα στόν κόσμο. Στούς πρώτους χριστιανικούς αἰῶνες συναντᾶται ἡ ἀντίληψη ὅτι οἱ Χριστιανοί εἶναι «τρίτο ἔθνος» ἤ «τρίτο γένος» ἐντός τοῦ κόσμου, δηλ. οὔτε Ἰουδαῖοι, οὔτε Ἐθνικοί (μή Ἰουδαῖοι).

Ἡ αἵρεση τοῦ Φυλετισμοῦ: Ὅταν παραβλέπεται ἡ παραπάνω «λεπτή» διάκριση καί ἀνατρέπεται ἡ τάξη τῶν προτεραιοτήτων, προκύπτει ἀναγκαστικά ἡ αἵρεση τοῦ Φυλετισμοῦ ἤ τοῦ Ἐθνοφυλετισμοῦ. Ὁ Φυλετισμός συνίσταται στό ὅτι τό ἔθνος προσλαμβάνει μεγαλύτερη σημασία (θεωρητικά, ἤ, συνηθέστερα, πρακτικά) ἔναντι τοῦ Χριστοῦ καί τῆς πίστεως. Ὁ Ἐθνοφυλετιστής αἰσθάνεται περισσότερη ἐγγύτητα μέ τούς ὁμοεθνεῖς καί ὁμοφύλους του, παρά μέ τούς ἀνά τόν κόσμο βαπτισμένους στό ὄνομα τοῦ Χριστοῦ. Αἰσθάνεται νά τόν ἑνώνει μέ τούς ἄλλους περισσότερο ἡ κοινή καταγωγή καί ἡ ἐθνική συνείδηση, παρά ὁ ἕνας Χριστός. Ὁ Ἐθνοφυλετισμός εἶναι νόσημα, πού ἔχει διεισδύσει στίς Ὀρθόδοξες Ἐκκλησίες, περισσότερο στίς σλαβικές καί λιγότερο στίς ἑλληνικές, ἰδιαίτερα στό παρελθόν. Τό φρόνημα τοῦ Ἐθνοφυλετισμοῦ εἶναι ἀντίθετο τοῦ φρονήματος τῆς Ρωμηοσύνης καί τοῦ οἰκουμενικοῦ πνεύματος τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. Ἐπιπτώσεις τοῦ Ἐθνοφυλετισμοῦ κλονίζουν μέχρι σήμερα Ὀρθόδοξες Ἐκκλησίες, ὅπως τό μεῖζον πρόβλημα τῆς λεγόμενης «Ὀρθόδοξης Διασπορᾶς», δηλ. ἡ ὕπαρξη περισσότερων τοῦ ἑνός Ἐπισκόπων στήν ἴδια γεωγραφική περιοχή, πού ἀπαγορεύεται σαφῶς ἀπό τούς Κανόνες τῆς Ἐκκλησίας. Ἐπίσης, ὁ πόλεμος μεταξύ Ρωσίας καί Οὐκρανίας εἶναι κατανοητός, μόνο μέ δεδομένο ὅτι καί οἱ δύο πλευρές πάσχουν ἀπό τή νόσο τοῦ Ἐθνοφυλετισμοῦ. Ἡ αἵρεση τοῦ Ἐθνοφυλετισμοῦ καταδικάστηκε ἀπό τή μεγάλη Ἐνδημοῦσα Σύνοδο τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου τό 1872, μέ ἀφορμή τό Βουλγαρικό Σχίσμα: «Ἀποκηρύττομεν κατακρίνοντες καί καταδικάζοντες τόν φυλετισμόν, τουτέστι τάς φυλετικάς διακρίσεις καί τάς ἐθνικάς ἔρεις καί ζήλους καί διχοστασίας ἐν τῇ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία, ὡς ἀντικείμενον τῇ διδασκαλίᾳ τοῦ Εὐαγγελίου καί τοῖς ἱεροῖς κανόσι τῶν μακαρίων Πατέρων ἡμῶν». Ἡ καταδίκη τοῦ Ἐθνοφυλετισμοῦ ἐπικυρώθηκε καί ἀνανεώθηκε ἀπό τήν πρόσφατη μεγάλη Σύνοδο τῆς Κρήτης (2016).

Ἀναγκαῖες διευκρινίσεις: Συμπερασματικά ἀπό τά παραπάνω μποροῦμε νά καταλήξουμε σέ κάποιες ἀναγκαῖες διευκρινίσεις καί ὁρισμούς, ὅπως: «Φιλοπατρία» ἤ «ὑγιής Ἐθνικισμός», σημαίνει νά ἀγαπᾶς (πρῶτα) τήν πατρίδα σου κι ἔπειτα νά ἀγαπᾶς τίς πατρίδες ὅλων τῶν συνανθρώπων σου. «Σωβινισμός» ἤ «ἀρρωστημένος Ἐθνικισμός», σημαίνει νά ἀγαπᾶς τήν πατρίδα σου καί νά μισεῖς τίς πατρίδες τῶν ἄλλων. «Ἐθνομηδενισμός» ἤ «Ἐθνοπροδοσία», σημαίνει νά μισεῖς (ἤ νά ὑποτιμᾶς) τήν πατρίδα σου καί νά ἀγαπᾶς τίς πατρίδες τῶν ἄλλων (δυστυχῶς, ὅ,τι κυριαρχεῖ σήμερα!). Καί γενικότερα: Τί εἶναι Ἑλληνισμός; Κατά τούς ἀρχαίους, εἶναι: α) «τό ὅμαιμον, τό ὁμόγλωσσον, τό ὁμόθρησκον καί τό ὁμότροπον» (Ἡρόδοτος), β) «τό τῆς παιδεύσεως τῆς ἡμετέρας μετέχειν» (Ἰσοκράτης). Γενικά, εἶναι ὁ συγκεκριμένος τρόπος θεωρήσεως τῶν μεγάλων ζητημάτων περί Θεοῦ, ἀνθρώπου καί κόσμου. Τί εἶναι Ὀρθοδοξία; Εἶναι ὁ Χριστιανισμός στήν αὐθεντικότητά του, δηλ. χωρίς τίς αἱρέσεις του. Εἶναι, ἐπίσης, συγκεκριμένος (νέος) τρόπος θεωρήσεως τῶν περί Θεοῦ, ἀνθρώπου καί κόσμου ζητημάτων. Ὁ αὐθεντικός Χριστιανισμός ἐμφανίζεται πάντοτε ὡς Ἐκκλησία, ὡς ἡ μία Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ: Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ Ἐκκλησία. Καί τί εἶναι Ρωμηοσύνη; Εἶναι ἡ συνάντηση ἤ «σύζευξη» Χριστιανισμοῦ καί Ἑλληνισμοῦ στήν αὐθεντικότητά της (τήν μή αὐθεντική «σύζευξη» Χριστιανισμοῦ καί Ἑλληνισμοῦ ἐκπροσωποῦν οἱ ἀρχαῖες αἱρέσεις). Εἶναι ἡ πρακτική ἐνσάρκωση τοῦ πνεύματος τῆς Ὀρθοδοξίας - Ἐκκλησίας. 

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ: 

«Μητρός τε καί πατρός καί τῶν ἄλλων προγόνων ἁπάντων τιμιώτερόν ἐστιν ἡ πατρίς καί σεμνότερον καί ἁγιώτερον καί ἐν μείζονι μοίρᾳ καί παρά θεοῖς καί παρ’ ἀνθρώποις τοῖς νοῦν ἔχουσι» (Σωκράτης, Πλάτωνος Κρίτων, 51α, 51β). 

«Χριστιανοὶ γὰρ οὔτε γῇ οὔτε φωνῇ οὔτε ἔθεσι διακεκριμένοι τῶν λοιπῶν εἰσιν ἀνθρώπων. Οὔτε γάρ που πόλεις ἰδίας κατοικοῦσιν οὔτε διαλέκτῳ τινὶ παρηλλαγμένῃ χρῶνται οὔτε βίον παράσημον ἀσκοῦσιν. Οὐ μὴν ἐπινοίᾳ τινὶ καὶ φροντίδι πολυπραγμόνων ἀνθρώπων μάθημα τοιοῦτ’ αὐτοῖς ἐστιν εὑρημένον, οὐδὲ δόματος ἀνθρωπίνου προεστᾶσιν ὥσπερ ἔνιοι. Κατοικοῦντες δὲ πόλεις ἑλληνίδας τε καὶ βαρβάρους, ὡς ἕκαστος ἐκληρώθη, καὶ τοῖς ἐγχωρίοις ἔθεσιν ἀκολουθοῦντες ἔν τε ἐσθῆτι καὶ διαίτῃ καὶ τῷ λοιπῷ βίῳ, θαυμαστὴν καὶ ὁμολογουμένως παράδοξον ἐνδείκνυνται τὴν κατάστασιν τῆς ἑαυτῶν πολιτείας. Πατρίδας οἰκοῦσιν ἰδίας, ἀλλ’ ὡς πάροικοι· μετέχουσι πάντων ὡς πολῖται, καὶ πάνθ’ ὑπομένουσιν ὡς ξένοι· πᾶσα ξένη πατρίς ἐστιν αὐτῶν, καὶ πᾶσα πατρὶς ξένη. Γαμοῦσιν ὡς πάντες, τεκνογονοῦσιν· ἀλλ’ οὐ ῥίπτουσι τὰ γεννώμενα. Τράπεζαν κοινὴν παρατίθενται, ἀλλ’ οὐ κοίτην. Ἐν σαρκὶ τυγχάνουσιν, ἀλλ’ οὐ κατὰ σάρκα ζῶσιν. Ἐπὶ γῆς διατρίβουσιν, ἀλλ’ ἐν οὐρανῷ πολιτεύονται. Πείθονται τοῖς ὡρισμένοις νόμοις, καὶ τοῖς ἰδίοις βίοις νικῶσι τοὺς νόμους. Ἀγαπῶσι πάντας, καὶ ὑπὸ πάντων διώκονται. Ἀγνοοῦνται, καὶ κατακρίνονται· θανατοῦνται, καὶ ζωοποιοῦνται. Πτωχεύουσι, καὶ πλουτίζουσι πολλούς· πάντων ὑστεροῦνται, καὶ ἐν πᾶσι περισσεύουσιν. Ἀτιμοῦνται, καὶ ἐν ταῖς ἀτιμίαις δοξάζονται. Βλασφημοῦνται, καὶ δικαιοῦνται. Λοιδοροῦνται, καὶ εὐλογοῦσιν· ὑβρίζονται, καὶ τιμῶσιν. Ἀγαθοποιοῦντες ὡς κακοὶ κολάζονται· κολαζόμενοι χαίρουσιν ὡς ζωοποιούμενοι. Ὑπὸ Ἰουδαίων ὡς ἀλλόφυλοι πολεμοῦνται καὶ ὑπὸ Ἑλλήνων διώκονται· καὶ τὴν αἰτίαν τῆς ἔχθρας εἰπεῖν οἱ μισοῦντες οὐκ ἔχουσιν» (Ἐπιστολή Πρός Διόγνητον, τέλη β΄ μ.Χ. αἰ., κεφ. V, 1-17).

«Ἡ γενεαλογία τῆς πολιτικῆς εἶναι αὐθεντική καί γνησία κατά τούς προγόνους. Ἡ ἀργία ἐγέννησε τήν πενίαν. Ἡ πενία ἔτεκε τήν πεῖναν. Ἡ πεῖνα παρήγαγε τήν ὄρεξιν. Ἡ ὄρεξις ἐγέννησε τήν αὐθαιρεσίαν. Ἡ αὐθαιρεσία ἐγέννησε τήν ληστείαν. Ἡ ληστεία ἐγέννησε τήν πολιτικήν. Ἰδού ἡ αὐθεντική καταγωγή τοῦ τέρατος τούτου» (Ἀλ. Παπαδιαμάντη, Ἅπαντα, τ. 1, ἔκδ. Δόμος, Ἀθήνα 1997, σ. 276).

 

(«Ὀρθοδοξία Ἑλληνισμός Ρωμηοσύνη», Πρόγραμμα Ὀρθόδοξης Κατήχησης, Τρίπολη, Πνευματικό Κέντρο Μητροπολιτικοῦ Ἱ. Ναοῦ Ἁγίου Βασιλείου Τριπόλεως, πλατεία Ἐθνάρχου Μακαρίου. Ὑπεύθυνος π. Σωτήριος Ὀ. Ἀθανασούλιας. Περίοδος Γ΄, ἔτος 2025-2026).