«Αγ. Γραφή, Εκκλησία, Παράδοση» 2024-5: Ένας σοφός συμβουλεύει τους νέους (Παροιμίαι α΄, 1-20)

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΙΕ' τοῦ Προγράμματος Μελέτης καί Ἑρμηνείας τῆς Ἁγίας Γραφῆς «Ἁγία Γραφή, Ἐκκλησία καί Παράδοση», περιόδου Β', ἔτους 2024-2025. 

Εἰσαγωγικά: Στήν περίοδο τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς ὑπάρχουν Ἀναγνώσματα στίς Ἀκολουθίες ἀπό τό βιβλίο τῶν Παροιμιῶν. Αὐτό περιέχει ἀποφθέγματα (σοφές ρήσεις), πού ἀποδίδονται στόν βασιλέα τοῦ Ἰσραήλ Σολομῶντα (π. 965-926 π.Χ.). Στίς περισσότερες περιπτώσεις ἔχουν τή μορφή συμβουλῶν, πού παρέχονται ἀπό μεγαλύτερο καί σοφότερο σέ νεότερο, πού ἀποκαλεῖται «υἱός» του. Ὁ πρεσβύτερος, πού συμβουλεύει στήν προκειμένη περίπτωση, εἶναι ὁ βασιλεύς Σολομών, γνωστός γιά τή μεγάλη σοφία του, ὅμως μέσῳ αὐτοῦ ὁμιλεῖ ἡ ἴδια ἡ ἐνυπόστατη Σοφία τοῦ Θεοῦ, δηλαδή ὁ Ἄσαρκος τότε Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ, ὁ Ὁποῖος διδάσκει καί καθοδηγεῖ τούς «υἱούς» Του σέ κάθε ἐποχή. Γι’ αὐτό τό βιβλίο τῶν Παροιμιῶν εἶναι διαρκῶς ἐπίκαιρο καί γι’ αὐτό ἀποσπάσματά του ὑπάρχουν στίς Ἀκολουθίες τῆς Ἐκκλησίας. Μαζί μέ τά τά βιβλία τῆς Σοφίας Σολομῶντος καί Σοφίας Σειράχ ἀπαρτίζει τή λεγόμενη Σοφιολογική γραμματεία, δηλ. τήν ὁμάδα τῶν βιβλίων τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης πού ἀναφέρεται στήν (ἐνυπόστατη) Σοφία τοῦ Θεοῦ. Τήν πρώτη ἡμέρα τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς (Καθαρά Δευτέρα) ὑπάρχει Ἀνάγνωσμα στόν Ἑσπερινό ἀπό τήν ἀρχή τοῦ βιβλίου τῶν Παροιμιῶν (1, 1-20).

Περιεχόμενο τοῦ Ἀναγνώσματος: Στήν ἀρχή τοῦ κειμένου παρέχονται πληροφορίες γιά τό περιεχόμενο καί τόν συγγραφέα τοῦ βιβλίου. Ὅπως προκύπτει καί ἀπό τόν τίτλο του, τό βιβλίο περιέχει «παροιμίες» (ἀποφθέγματα) καί αὐτά εἶναι τοῦ Σολομῶντος, υἱοῦ τοῦ Δαβίδ, ὁ ὁποῖος «ἐβασίλευσεν» στόν Ἰσραήλ. Ὁ ὅρος ὑπονοεῖ ὅτι ἡ συλλογή τῶν «παροιμιῶν» ἔγινε ἀργότερα, προφανῶς μετά τόν θάνατο τοῦ Σολομῶντος. Ἡ χρησιμότητά τους εἶναι μεγάλη. Μέ αὐτές γίνεται κάποιος σοφός, γνωρίζοντας τή θεωρητική σοφία καί τήν πρακτική. Μπορεῖ νά ἀντιλαμβάνεται λόγους πού ἔχουν βάθος, νά κατανοεῖ ὅσα εἶναι περίπλοκα, νά διακρίνει τί εἶναι πραγματικά δίκαιο καί νά ἔχει ὀρθή κρίση γιά ὅλα τά θέματα. Μελετῶντας τες, οἱ δίκαιοι θά ἀποκτοῦν εὐστροφία, καί οἱ νέοι (τά παιδιά) γνώση καί ὀξυδέρκεια ὥριμων ἀνθρώπων. Ὁ σοφός θά γίνει σοφότερος, καί ὁ συνετός θά ἀποκτήσει τήν τέχνη νά χειρίζεται δύσκολες καταστάσεις. Ἀκόμη, θά κατανοεῖ τίς παραβολές, τά δυσνόητα καί τά σκοτεινά, τά ἀποφθέγματα τῶν σοφῶν καί τά αἰνίγματα. Μετά τίς εἰσαγωγικές αὐτές παρατηρήσεις, ἀκολουθοῦν τά πρῶτα ἀποφθέγματα: Βάση τῆς σοφίας εἶναι ὁ «φόβος» (ὁ σεβασμός) τοῦ Κυρίου. Ἡ φρόνηση (ἡ σοφία) εἶναι πολύτιμη σέ ὄσους τήν κατέχουν καί τήν ἐφαρμόζουν στήν πράξη. Ὁ σεβασμός στόν Θεό εἶναι ἡ θεμελιώδης ἀρχή τῆς γνώσεως, οἱ ἀσεβεῖς ὅμως περιφρονοῦν καί ὑποτιμοῦν καί τή σοφία καί τή γνώση. Ὁ νέος προτρέπεται νά ἀκούει μέ προσοχή τή διδασκαλία τοῦ πατέρα σου καί μήν περιφρονεῖ τίς προτροπές τῆς μητέρας του. Ἔτσι θά ἀποκτήσει πλούσια χαρίσματα, πού θά τόν στολίζουν σάν στεφάνι στό κεφάλι καί θά κοσμοῦν σάν χρυσό περιδέραιο τόν λαιμό του. Ἀκολουθοῦν προτροπές γιά τήν ἀποφυγή τοῦ φόνου καί τῆς ἀδικίας: Πρόσεξε, μή σέ παραπλανήσουν ἀσεβεῖς καί θελήσεις νά τούς ἀκολουθήσεις στούς τρόπους τους καί στά ἔργα τους. Πιθανῶς, θά σέ προσκαλέσουν λέγοντας· «Ἕλα μαζί μας, νά σκοτώσουμε κάποιον. Εἶναι δίκαιος καί εὐσεβής (δέν κινδυνεύουμε ἀπό τέτοιους ἀνθρώπους). Θά τόν θάψουμε μέσα στή γῆ, θά τόν ἐξαφανίσουμε ἐντελῶς, καί κανείς πλέον δέν θά τόν γνωρίζει, οὔτε θά τόν θυμᾶται. Κι ἐμεῖς θά ἀρπάξουμε τά πολύτιμα ὑπάρχοντά του, καί θά γεμίσουν τά σπίτια μας μέ λάφυρα καί πλούτη. Ἕλα καί ἐσύ μαζί μας, νά συμμετέχεις στό ἔργο μας, καί ὅλοι θά ἔχουμε κοινό ταμεῖο καί μία μόνο πηγή πλουτισμοῦ». Πρόσεξε! Στόν δρόμο τους μήν τούς ἀκολουθήσεις καί μήν συμπορεύεσαι μαζί τους. Ἀπό τήν πορεία τους ἀπομακρύνσου, γιατί τά πόδια τους τρέχουν στό κακό καί βιάζονται νά χύσουν ἀνθρώπινο αἷμα. Καθόλου μήν τούς συναναστρέφεσαι, γιατί κινδυνεύεις! Παραδειγματίσου ἀπό αὐτούς πού πιάνουν πουλιά: δέν ἁπλώνουν δίχτυα χωρίς λόγο, ἀλλά τά ἁπλώνουν γι’ αὐτόν ἀκριβῶς τόν σκοπό. Νά γνωρίζεις ὅτι, ὅσοι μετέχουν σέ φόνους, συσσωρεύουν πάνω τους συμφορές, καί ἡ καταστροφή τῶν παρανόμων καί ἀσεβῶν θά εἶναι τρομερή. Αὐτή εἶναι ἡ πορεία καί ἡ κατάληξη ὅσων παρανομοῦν· μέ τήν ἀσέβειά τους χάνουν τήν ἴδια τή ζωή τους. Ἀντίθετα, ἡ σοφία ἐξυμνεῖται στούς δρόμους (στούς δημόσιους χώρους), καί στίς πλατεῖες ἐμφανίζεται μέ παρησία.

Οἱ ἐπιπτώσεις τῆς ἀδικίας: Μετά τίς γενικές ἀναφορές στή χρησιμότητα, στήν ἀξία καί στίς ἀρχές τῆς σοφίας, τό παρόν Ἀνάγνωσμα θίγει ἕνα σοβαρό θέμα, πού προκαλεῖ τήν ἀποστροφή τοῦ Θεοῦ καί ὁδηγεῖ τόν ἄνθρωπο στήν ἀπώλεια: τήν ἀδικία πρός τόν σύνάνθρωπο. Αὐτή ἔχει πολλές μορφές. Ἐδῶ χρησιμοποιεῖται ὡς παράδειγμα ἡ πιό ἀκραία μορφή της, ὁ φόνος. Φόνος, ὅμως, εἶναι καί κάθε μορφή ἀδικίας. Ἡ Ἐκκλησία θέτει τό Ἀνάγνωσμα αὐτό στήν ἀρχή τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς, ἐπειδή ἀκριβῶς ἐνδέχεται νά νηστεύει κάποιος, νά ἔχει μιά ἐπιφανειακή προσαρμογή στίς ἐντολές ἤ στό θέλημα τοῦ Θεοῦ, νά εἶναι φαινομενικά εὐσεβής, ἀλλά νά «καταβροχθίζει» κυριολεκτικά τόν συνάνθρωπό του, μέσῳ διαφόρων μορφῶν ἀδικίας. Τέτοιες μορφές «εὐσεβείας» εἶναι πολύ γνωστές στά περιβάλλοντα τοῦ ἀμερικανικοῦ Χριστιανισμοῦ καί, εἰδικότερα, τοῦ ἀμερικανικοῦ Προτεσταντισμοῦ. Μορφές ἀδικίας (ἔμμεσου ἤ μερικοῦ φόνου) εἶναι π.χ. ἡ κλοπή, ἡ οἰκονομική ἐκμετάλλευση, ἡ ἐργασιακή ἐκμετάλλευση, ἡ ἄσκηση βίας, ὁ χειρισμός τοῦ ἄλλου, ἡ ἐπιβολή ἤ ἡ ὑποτίμηση κάποιου ἀπό θέση ἰσχύος ἤ ἐξουσίας, ἡ ἀδικία στή διανομή τῆς πατρικῆς κληρονομίας κ.ἄ., ἀκόμη καί ἡ ἀνοχή σέ περιπτώσεις ἀδικίας, πού μποροῦμε νά ἀντιδράσουμε, ἀλλά δέν τό κάνουμε. Τό Ἀνάγνωσμα μᾶς ὑπενθυμίζει τήν κοινωνική, ἀλλά καί τήν πολιτική (!) διάσταση τῆς Ὀρθόδοξης πνευματικότητας: ἡ Ὀρθόδοξη εὐσέβεια δέν περιορίζεται μέσα στόν Ναό ἤ στό «ταμεῖον» τῆς προσευχῆς (δέν εἶναι «ἰδιωτική ὑπόθεση», ὅπως πολλοί ἰσχυρίζονται), ἀλλά «ἀκτινοβολεῖ» σέ κάθε ἐκδήλωση τοῦ Ὀρθοδόξου πιστοῦ, κοινωνική, πολιτική, οἰκονομική κ.λπ. Ὁ μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Ἀλβανίας Ἀναστάσιος μίλησε κάποτε γιά «λειτουργία μετά τή Λειτουργία» (ἔκφραση, πού χρησιμοποιοῦν πλέον πολλοί θεολόγοι), ἐννοῶντας πῶς ὅ,τι ἔλαβε ὁ πιστός στή Θεία Λειτουργία πρέπει, α) νά τό διατηρεῖ μετά τήν ἔξοδό του ἀπό τόν Ναό καί β) νά τό μεταφέρει σέ κάθε ἐκδήλωση τῆς ζωῆς του. Εἶναι χαρακτηριστικό, ὅτι ὁ Ὀρθόδοξος δέν καλεῖται νά ὑπερβεῖ ἁπλῶς τήν ἀδικία, ἀλλά νά ὑπερβεῖ καί τήν «ἀνθρώπινη δικαιοσύνη», χάριν τῆς «θείας δικαιοσύνης» (ἐκούσια «ἀδικία» τοῦ ἑαυτοῦ μας, γιά τήν ἀγάπη πρός τόν συνάνθρωπο καί γιά τή ὠφέλειά του). Ἄς σημειωθεῖ, ὅτι τό Ἀνάγνωσμα δέν ἀναφέρεται στήν περίπτωση τοῦ φόνου, πού εἶναι ἀποτέλεσμα θυμοῦ, ἀλλά στήν περίπτωση τοῦ προσχεδιασμένου φόνου, τοῦ φόνου, ὡς μορφή ἀδικίας. Ἄς σημειωθεῖ ἐπίσης, ὅτι οἱ Πατέρες διακρίνοντας τά ἁμαρτήματα σέ «θανάσιμα» καί «συγνωστά» (μή θανάσιμα), δέν συγκαταλέγουν τόν φόνο στά «θανάσιμα», ἀλλά συγκατελέγουν σ’ αὐτά τήν πηγή του, τόν θυμό. Γενικά, θυμός καί ἐπιθυμία εἶναι δύο καταστάσεις, πού πρέπει νά ἐλέγχει καί νά χειρίζεται ὁ ἄνθρωπος, ἐπειδή εἶναι οἱ πηγές ὅλων τῶν ἁμαρτημάτων καί ὅλων τῶν παθῶν. Ἐπιστρέφοντας στήν ἀδικία, τό Ἀνάγνωσμα διδάσκει, σέ συμφωνία μέ ὁλόκληρη τήν Παράδοση τῆς Παλαιᾶς καί τῆς Καινῆς Διαθήκης, ἀλλά καί τῆς Ἐκκλησίας, ὅτι αὐτή προκαλεῖ τήν ἀποστροφή καί τήν «ὀργή» τοῦ Θεοῦ: «Ζυγοί δόλιοι βδέλυγμα ἐνώπιον Κυρίου» (Παρ. 11,1)! Ἐπί πλέον, προκαλεῖ τήν καταστροφή τοῦ ἀδικοῦντος, ἄν ὄχι τή φυσική του καταστροφή (κι αὐτό πολλές φορές συμβαίνει κατά παραχώρηση τοῦ Θεοῦ), ὁπωσδήποτε τήν πνευματική του καταστροφή. Ὁ πραγματικά σοφός, ὁ «κατά Θεόν» σοφός, εἶναι ἰδιαίτερα προσεκτικός καί καταβάλλει κάθε προσπάθεια, ὥστε οὐδέποτε νά ἀδικεῖ. 

(«Ἁγία Γραφή, Ἐκκλησία καί Παράδοση», Πρόγραμμα Μελέτης καί Ἑρμηνείας τῆς Ἁγίας Γραφῆς τοῦ Μητροπολιτικοῦ Ἱ. Ναοῦ Ἁγίου Βασιλείου Τριπόλεως. Ὑπεύθυνος π. Σωτήριος Ὀ. Ἀθανασούλιας. Περίοδος Β΄, ἔτος 2024-2025).