«Ορθοδοξία Ελληνισμός Ρωμηοσύνη» 2024-5: Η Λειτουργία των Κατηχουμένων

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος Θ΄ τοῦ Προγράμματος Ὀρθόδοξης Κατήχησης «Ὀρθοδοξία Ἑλληνισμός Ρωμηοσύνη», περιόδου Β΄, ἔτους 2024-2025. 

Εἰσαγωγικά: Ἡ Θεία Λειτουργία χωρίζεται σέ δύο (ἤ σέ τρία μέ τό εἰσαγωγικό) μέρη. Ὡστόσο, τά κατ’ ἐξοχήν μέρη της εἶναι: α) Ἡ Λειτουργία τῶν Κατηχουμένων ἤ Λειτουργία τοῦ Λόγου καί β) Ἡ Λειτουργία τῶν Πιστῶν ἤ Λειτουργία τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματος τοῦ Κυρίου. Προηγεῖται τό εἰσαγωγικό μέρος, πού τελεῖται μυστικῶς (χαμηλόφωνα), συνήθως κατά τή διάρκεια τοῦ Ὄρθρου, καί ἀφορᾶ στό δεύτερο μέρος τῆς Λειτουργίας. Τό πρῶτο μέρος ἀποκαλεῖται «Λειτουργία τῶν Κατηχουμένων», ἐπειδή μετεῖχαν σ’ αὐτό μαζί μέ τούς Πιστούς καί οἱ Κατηχούμενοι (ὅσοι ἑτοιμάζονταν νά βαπτιστοῦν, ἀλλά δέν εἶχαν ἀκόμη βαπτιστεῖ) καί «Λειτουργία τοῦ Λόγου», ἐπειδή κυρίαρχο στοιχεῖο του εἶναι τά Ἀναγνώσματα, δηλαδή τά ἀποσπάσματα ἀπό τόν Ἀπόστολο καί τό Εὐαγγέλιο.

Ἡ ἔναρξη καί τά Εἰρηνικά: Ἡ Λειτουργία ἀρχίζει μέ τή δοξολογική ἀναφορά στή «Βασιλεία τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος», μέ τήν ὁποία μᾶς εἰσάγει σέ ἕναν ἄλλο κόσμο, στή Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Ἡ Ἐκκλησία εἶναι εἰκόνα, ἀλλά καί παρουσία τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ μέσα στόν κόσμο. Χωρίς νά ταυτίζεται μέ αὐτήν, εἶναι τό «ἤδη» (τώρα) καί «οὕπω» (ὄχι ἀκόμη) τῆς Βασιλείας: ἐντός τῆς Ἐκκλησίας ἡ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ εἶναι ἤδη παροῦσα, ἀλλά ὄχι στήν πληρότητά της. Ἡ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ εἶναι ἄκτιστη πραγματικότητα: ἡ Ἐκκλησία, μέσῳ τῆς Λειτουργίας της, μᾶς εἰσάγει στόν χῶρο τῆς μετοχῆς τοῦ ἀκτίστου, δηλ. στήν κατάσταση τῆς σωτηρίας καί τῆς θεώσεως. Ἐπίσης, ἡ Βασιλεία εἶναι κοινή τῶν τριῶν προσώπων τῆς Ἁγίας Τριάδος. Μετά τή δοξολογική ἔναρξη, ἀκολουθεῖ μιά σειρά δεήσεων, πού ἀποκαλοῦνται «Εἰρηνικά», ἀπό τά πρῶτα αἰτήματά της, πού ἀναφέρονται στήν εἰρήνη. Αὐτή ἔχει πολλές ὄψεις: ἐσωτερική καί ἐξωτερική, θεία καί ἀνθρώπινη. Προϋπόθεση τῆς «εἰρήνης τοῦ σύμπαντος κόσμου» εἶναι ἠ «ἄνωθεν εἰρήνη», ἡ εἰρήνη τοῦ Θεοῦ. Ἀκολουθοῦν γενικότερα αἰτήματα, ἀναφερόμενα σέ ἀνάγκες ὑλικές καί πνευματικές. Πρός τό τέλος γίνεται ἐπίκληση τῆς Θεοτόκου καί τῶν Ἁγίων καί «παράθεσις» (ἐναπόθεση) ὁλόκληρης τῆς ζωῆς μας στόν Χριστό (κάτι, πού ἐπαναλαμβάνεται συνεχῶς στίς Ἀκολουθίες τῆς Ἐκκλησίας).

Τά Ἀντίφωνα: Ψάλλονται μετά τά Εἰρηνικά καί εἶναι προσευχές τοῦ Λαοῦ (ὁλόκληρης τῆς Ἐκκλησίας). Ἀποτελοῦνται ἀπό σύντομο ὕμνο (ἐφύμνιο), πού ψάλλεται ἐπαναλαμβανόμενα μέ τήν πρόταξη διαφορετικῶν στίχων. Ἀπό τά δύο Ἀντίφωνα τῆς Λειτουργίας, στό πρῶτο ἐπαναλαμβάνεται τό ἐφύμνιο «Ταῖς πρεσβεῖες τῆς Θεοτόκου, Σῶτερ σῶσον ἡμᾶς» καί στό δεύτερο τό ἐφύμνιο «Σῶσον ἡμᾶς Υἱέ Θεοῦ, ὁ ἀναστάς ἐκ νεκρῶν (ἤ ὁ ἐν Ἁγίοις θαυμαστός), ψάλλοντάς σοι· ἀλληλούϊα». Καί τά δύο ἐφύμνια ἀναφέρονται στό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ. Μεταξύ τῶν Ἀντιφώνων παρεμβάλλονται σύντομες ἱερατικές Αἰτήσεις μέ «παράθεση» καί τριαδική κατάληξη. Ἀκολουθεῖ τό Ἀπολυτίκιο τῆς ἡμέρας, ὡς τρίτο Ἀντίφωνο, στό ὁποῖο γίνεται ἡ Εἴσοδος.

Ἡ Εἴσοδος: Ἀποκαλεῖται καί «Μικρή Εἴσοδος» (σέ σχέση μέ τή λεγόμενη «Μεγάλη», τήν εἴσοδο τῶν Τιμίων Δώρων στό Θυσιαστήριο) ἤ «Εἴσοδος τοῦ Εὐαγγελίου», ἐπειδή ὁ Λειτουργός λαμβάνει τό Εὐαγγέλιο ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα καί εἰσοδεύει ἐντός τοῦ Ναοῦ. Τό Εὐαγγέλιο εἶναι σύμβολο τοῦ Χριστοῦ καί ἡ εἴσοδός του συμβολίζει τήν ἐμφάνιση τοῦ Χριστοῦ στόν κόσμο γιά τό κήρυγμα καί τό κοσμοσωτήριο ἔργο Του. Ἡ λαμπάδα, πού προπορεύεται, συμβολίζει τόν Τίμιο Πρόδομο, πού προηγήθηκε τοῦ Χριστοῦ γιά νά προετοιμάσει τό ἔργο του. Γιά τήν ἀκρίβεια, ὅμως, πρόκειται γιά εἴσοδο τοῦ Λειτουργοῦ στή Σύναξη (στήν ἤδη συγκεντρωμένη Ἐκκλησία). Παλαιότερα στό σημεῖο αὐτό ἄρχιζε ἡ Λειτουργία. Ἀμέσως μετά τήν εἴσοδό του ὁ Λειτουργός ἔδιδε τόν ἀσπασμό τῆς εἰρήνης (εὐλογία) στό ἐκκλησιαστικό πλήρωμα (κατάλοιπό του εἶναι ἡ σημερινή «εὐλογία» τῆς Εἰσόδου). Ὅπως προκύπτει ἀπό τήν Εὐχή τῆς Εἰσόδου, στό σημεῖο αὐτό πλῆθος Ἀγγέλων εἰσέρχεται στόν Ναό γιά νά συμμετάσχει στή Λειτουργία καί στή δοξολογία τοῦ Θεοῦ. Ἀμέσως μετά τήν Εἴσοδο, καί είδικότερα μετά τό παράγγελμα τοῦ Λειτουργοῦ νά σταθοῦν ὅλοι ὄρθιοι («Σοφία. Ὄρθοί»), ψάλλεται τό Εἰσοδικό, σύντομος ὕμνος πού προσκαλεῖ τόν Λαό σέ βαθεία προσκύνηση τοῦ Χριστοῦ.

Ὁ Τρισάγιος Ὕμνος: Μετά τήν Εἴσοδο ψάλλονται τά Ἀπολυτίκια τῆς ἡμέρας καί ἀκολουθεῖ ὁ Τρισάγιος Ὕμνος («Ἅγιος ὁ Θεός...»). Στό σημεῖο αὐτό ἡ φωνή τοῦ Λαοῦ τοῦ Θεοῦ ἑνώνεται μέ τή φωνή τῶν Ἀγγέλων στόν οὐρανό σέ μιά κοινή δοξολογία. Μέ τή σχετική Εὐχή ὁ Λειτουργός δέεται νά ἀποδεχθεῖ ὁ Θεός τόν Τρισάγιο Ὕμνο, νά μᾶς συγχωρήσει κάθε ἁμάρτημα, νά μᾶς ἁγιάζει καί νά μᾶς διατηρεῖ καθαρούς στή λατρεία Του σέ ὅλη τή διάρκεια τῆς ζωῆς μας.

Τά Ἀναγώσματα: Τά δύο Ἀναγνώσματα (τό ἀποστολικό καί τό εὐαγγελικό) εἶναι τό κεντρικότερο σημεῖο αὐτοῦ τοῦ τμήματος τῆς Λειτουργίας Ἀπό τήν ἀποστολική ἐποχή διαβάζονταν ἀποσπάσματα ἀπό τίς ἐπιστολές, ἀπό τίς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων καί ἀπό τά Εὐαγγέλια στή Θεία Λειτουργία. Αὐτά ἀποτελοῦν ἐπανάληψη τῆς διδασκαλίας τοῦ Χριστοῦ. Στόν «Ἀπόστολο» οἱ Ἀπόστολοι διδάσκουν, μεταφέροντάς μας τή διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ καί, ὅταν λέγεται τό «Εὐαγγέλιο» ἀπό τό ὁμώνυμο ἱερό βιβλίο (σύμβολο τοῦ Χριστοῦ), εἶναι σάν νά ὁμιλεῖ ὁ ἴδιος ὁ Χριστός ἐνώπιόν μας. Γι’ αὐτό στήν ἀκρόασή του εἶναι ὅλοι ὄρθιοι, μετά ἀπό σχετικό παράγγελμα («Σοφία. Ὀρθοί...»). Στήν Εὐχή πρό τοῦ Εὐαγγελίου ὁ Λειτουργός ἐπικαλεῖται τόν φωτισμό τοῦ Θεοῦ γιά τήν κατανόηση τῶν «εὐαγγελικῶν κηρυγμάτων». Αὐτό σημαίνει ὅτι τό Εὐαγγέλιο, ἀλλά καί ὁλόκληρη ἡ Ἁγία Γραφή, μόνο ἐντός τῆς Ἐκκλησίας καί, εἰδικότερα, ἐντός τῆς Λειτουργίας καί μέ τόν φωτισμό τοῦ Θεοῦ μποροῦν νά κατανοηθοῦν καί νά ἑρμηνευθοῦν. Σέ κάθε ἄλλη περίπτωση ἡ Ἁγ. Γραφή εἶναι «βιβλίον ... κατεσφραγισμένον σφραγῖσιν ἑπτά» (Ἀποκ. 5,1), ὁ δέ ἀνθρώπινος νοῦς εἶναι «κλειδωμένος» στήν κατανόηση τῶν Γραφῶν (πρβλ. «τότε διήνοιξεν αὐτῶν τόν νοῦν τοῦ συνιέναι τάς Γραφάς», Λουκ. 24,45), ὅπως συμβαίνει στήν ἰδιωτική ἑρμηνεία τῶν Γραφῶν, στήν «ἐπιστημονική» ἑρμηνεία, στήν ἑτερόδοξη ἑρμηνεία, σέ συνάξεις αἱρετικῶν κ.λπ.

Τό Κήρυγμα: Τό κήρυγμα ἀποτελεῖ μέρος τῆς Λειτουργίας, δέν εἶναι αὐθαίρετη «ἐπιλογή» τοῦ Λειτουργοῦ. Ἡ θέση του εἶναι μετά τό Εὐαγγέλιο, ἐπειδή: α) παλαιότερα ἔπρεπε νά τό ἀκούσουν καί οἱ Κατηχούμενοι, β) ἡ μετάθεσή του στό Κοινωνικό, γιά πρακτικούς (ἄν καί πραγματικούς) λόγους, διασπᾶ τή δομή τῆς Λειτουργίας καί γ) εἶναι προέκταση τοῦ Εὐαγγελίου. Ἡ δομή καί τό περιεχόμενο τοῦ κηρύγματος δέν διαφέρει (δέν πρέπει νά διαφέρει) ἀπό τή δομή καί τό περιεχόμενο τοῦ Εὐαγγελίου. Τό κήρυγμα εἶναι, ἐπίσης, «εὐαγγέλιο» (χαρμόσυνο ἄγγελμα γιά τήν ἐν Χριστῷ σωτηρία καί γιά τήν ἔλευση τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ). Εἶναι ἐπικαιροποίηση τοῦ Εὐαγγελίου, εἶναι συνεχής ἑρμηνεία του στό ἑκάστοτε παρόν. Δέν εἶναι ἠθικιστικός λόγος (ἠθικολογία) ἤ, ἀκόμη χειρότερα, ἐπιδεικτικός λόγος. Ὑπεύθυνος τοῦ κηρύγματος εἶναι ὁ Προεστώς τῆς Λειτουργίας (Ἐπίσκοπος ἤ Πρεσβύτερος). Ὁποιοσδήποτε ἄλλος μόνο μέ εὐλογία (ἄδεια) τοῦ Προεστῶτος μπορεῖ νά ὁμιλήσει.

Ἡ Ἐκτενής: Μετά τό κήρυγμα, ἀκολουθεῖ ἡ Ἐκτενής, ἡ ὁποία σήμερα λέγεται χαμηλοφώνως, ὅπως καί τό ἑπόμενο τμῆμα (ἡ Ἀπόλυση τῶν Κατηχουμένων ἤ τά «Κατηχούμενα»). Πρόκειται γιά σειρά αἰτημάτων, ὅπως στά Εἰρηνικά, ἀλλά μέ εἰδικότερο χαρακτῆρα. Ὅσο ἡ Θεία Λειτουργία προχωρεῖ πρός τήν κορύφωσή της, τόσο ὁ γενικός χαρακτῆρας τῶν αἰτημάτων της περιορίζεται, α) μόνο στούς βαπτισμένους Πιστούς καί β) κυρίως στίς πνευματικές ἀνάγκες τους (στά πνευματικά αἰτήματα).

Ἡ Ἀπόλυση τῶν Κατηχουμένων: Λέγεται σήμερα μυστικῶς (χαμηλοφώνως), ὅπως καί τό προηγούμενο μέρος. Αὐτό ἐπικράτησε προοδευτικά, ὅταν ἐξέλειψε ἡ τάξη τῶν Κατηχουμένων μέ τή γενική ἐπικράτηση τοῦ Νηπιοβαπτισμοῦ, συμπαρασύροντας σέ μυστική ἀνάγνωση καί τήν προηγούμενη Ἐκτενή. Μόνο στή Λειτουργία τῶν Προηγιασμένων Δώρων λέγονται σήμερα ἐκφώνως, ὡς ἀνάμνηση τῆς ἀρχαίας τάξεως. Οἱ Πιστοί καλοῦνται νά προσευχηθοῦν γιά τούς Κατηχουμένους, ὥστε τούς ἀποκαλυφθεῖ τό Εὐαγγέλιο τοῦ Χριστοῦ, νά ἀξιωθοῦν νά φθάσουν στό Βάπτισμα, νά λάβουν τήν ἄφεση τῶν ἁμαρτιῶν τους, νά ἐνδυθοῦν «ἔνδυμα ἀφθαρσίας» καί νά ἐνσωματωθοῦν στήν «Ἁγία Καθολική καὶ Ἀποστολική Ἐκκλησία». Τά ἴδια περίπου αἰτήματα ἐπαναλαμβάνοντα καί στή σχετική Εὐχή τῶν Κατηχουμένων, μετά τήν ὁποία οἱ Κατηχούμενοι καλοῦνται νά ἐξέλθουν («Ὅσοι Κατηχούμενοι προέλθετε») καί κανένας ἀπό αὐτούς νά μήν παραμείνει ἐντός τοῦ Ναοῦ («Μή τις τῶν Κατηχουμένων»!). Ἔπειτα ἔκλειναν οἱ θύρες τοῦ Ναοῦ καί ἄρχιζε τό δεύτερο μέρος τῆς Θείας Λειτουργίας «κεκλεισμένων τῶν θυρῶν». 

(«Ὀρθοδοξία Ἑλληνισμός Ρωμηοσύνη», Πρόγραμμα Ὀρθόδοξης Κατήχησης, Τρίπολη, Πνευματικό Κέντρο Μητροπολιτικοῦ Ἱ. Ναοῦ Ἁγίου Βασιλείου Τριπόλεως, πλατεία Ἐθνάρχου Μακαρίου. Ὑπεύθυνος π. Σωτήριος Ὀ. Ἀθανασούλιας. Περίοδος Β', ἔτος 2024-2025).