«Ορθοδοξία Ελληνισμός Ρωμηοσύνη» 2024-5: Η Ἀκολουθία τῆς Προθέσεως

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος Η΄ τοῦ Προγράμματος Ὀρθόδοξης Κατήχησης «Ὀρθοδοξία Ἑλληνισμός Ρωμηοσύνη», περιόδου Β΄, ἔτους 2024-2025.

 

Εἰσαγωγικά: Ἡ Θεία Λειτουργία τῆς Ἐκκλησίας χωρίζεται σέ δύο μέρη (ἤ σέ τρία μαζί μέ τό εἰσαγωγικό, τήν Προετοιμασία της). Ὅπως κάθε μεγάλο ἔργο, ἔτσι καί ἡ Λειτουργία προαπαιτεῖ κατάλληλη προετοιμασία. Αὐτή περιλαμβάνει σύντομες Ἀκολουθίες καί πράξεις, ὅπως α) ὁ «Καιρός», β) ἡ Ἔνδυση καί γ) ἡ Νίψη. Ἡ κατ’ ἐξοχήν, ὅμως προπαρασκευαστική Ἀκολουθία εἶναι ἡ Ἀκολουθία τῆς Προθέσεως. Κάποιες φορές ἀποκαλεῖται ἐσφαλμένα καί «Ἀκολουθία τῆς Προσκομιδῆς» ἤ «Προσκομιδή». Γιά τήν ἀκρίβεια, ὅμως, Προσκομιδή εἶναι ἡ μεταφορά τῶν Τιμίων Δώρων (πρίν ἀπό τόν καθαγιασμό τους) ἀπό τόν τόπο τῆς προετοιμασίας τους στό Θυσιαστήριο (στήν Ἁγία Τράπεζα) κατά τήν Μεγάλη Εἴσοδο. Ἀφοῦ ἔχουν προηγηθεῖ οἱ σύντομες Ἀκολουθίες ἤ πράξεις τοῦ «Καιροῦ», τῆς Ἔνδυσης τοῦ Λειτουργοῦ μέ τά ἱερά ἄμφια τῆς Λειτουργίας καί ἡ Νίψη τῶν χειρῶν, καί ἀφοῦ ἔχουν προσφερθεῖ τά ὑλικά στοιχεῖα τοῦ Μυστηρίου (πρόσφορο καί νάμα οἴνου), ὁ Λειτουργός ἐπιλέγει ἀπό τά πρόσφορα τῶν πιστῶν τά δύο καλύτερα. Ἡ Λειτουργία τελεῖται γιά τήν ἀκρίβεια μέ δύο πρόσφορα. Σέ περίπτωση ἀνάγκης τελεῖται μέ ἕνα (ὅταν δέν ὑπάρχει δεύτερο ἤ ὅταν αὐτό δέν εἶναι κατάλληλο) ἤ, κατά τήν κρίση τοῦ Λειτουργοῦ, μέ περισσότερα (μέχρι πέντε). Ἔπειτα ἔρχεται στόν τόπο, πού τελεῖται ἡ Ἀκολουθία τῆς Προθέσεως καί ὀνομάζεται, ἐπίσης, «Πρόθεση» (εἶναι συνήθως κόγχη στό Ἱερό Βῆμα ἀριστερά τῆς Ἁγίας Τραπέζης). Σύμφωνα μέ μεταγενέστερους συμβολισμούς, συμβολίζει τό Σπήλαιο τῆς Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ: ἄν ὁλόκληρη ἡ Λειτουργία ἀναπαριστᾶ τή ζωή τοῦ Χριστοῦ, τότε ἡ ἀρχή της συνδέεται μέ τή Γέννηση τοῦ Κυρίου. Ἐκεῖ ὑπάρχουν τά ἱερά Σκεύη τῆς Λειτουργίας, πού εἶναι: α) τό ἅγιο Δισκάριο, εἰδικός Δίσκος μέ πόδι, γιά ἀποκλειστική χρήση στή Θεία Λειτουργία, β) τό ἅγιο Ποτήριο, ἐπίσης εἰδικό Ποτήριο γιά τή Θεία Λειτουργία, γ) ἡ ἁγία Λόγχη, σύμβολο τῆς Λόγχης, μέ τήν ὁποία τρυπήθηκε ἡ πλευρά τοῦ Κυρίου στόν Σταυρό, δ) ἡ ἁγία Λαβίδα, μέ τήν ὁποία μεταδίδεται ἡ Θ. Εὐχαριστία στούς πιστούς, δ) ὁ Σπόγγος, σύμβολο τοῦ Σπόγγου, μέ τόν ὁποῖο ὁ Κύριος ἐποτίσθη «χολή καί ὄξος» πάνω στόν Σταυρό καί ε) τά Καλύμματα τῶν ἱερῶν Σκευῶν.

Ἡ Πρόθεση τῶν Τιμίων Δώρων: Ἀφοῦ ὁ Λειτουργός προσκυνήσει τρεῖς φορές μπροστά στήν ἁγία Πρόθεση, ὐψώνει τό πρῶτο πρόσφορο μαζί μέ τή Λόγχη, λέγοντας τόν ὕμνο «Ἐξηγόρασας ἡμᾶς ἐκ τῆς κατάρας τοῦ νόμου», πού ἀναφέρεται στό Πάθος τοῦ Κυρίου. Ἡ ὕψωση αὐτή εἶναι ἡ πρώτη εὐλογία πρός τόν προσφερόμενο ἄρτο. Στή συνέχεια γίνεται ἡ ἔναρξη τῆς Ἀκολουθίας μέ τό «Εὐλογητός ὁ Θεός», ὅπως σέ ὅλες σχεδόν τίς Ἀκολουθίες. Ἔπειτα σταυρώνει τό πρόσφορο μέ τή Λόγχη τρεῖς φορές καί χαράσσει ἀπό τίς τέσσερις πλευρές τό κεντρικό τμῆμα του μέ τά γράμματα ΙΣ ΧΣ ΝΙ ΚΑ (Ἰησοῦς Χριστός νικᾶ). Ἔπειτα βγάζει τό τμῆμα αὐτό, τό τοποθετεῖ στό κέντρο τοῦ Δισκαρίου καί τό χαράσσει σταυροειδῶς στήν κάτω πλευρά. Σέ κάθε κίνηση λέγει στίχους ἀπό τούς Ψαλμούς ἤ φράσεις ἀναφερόμενες στό Πάθος τοῦ Κυρίου. Τό τμῆμα αὐτό τοῦ προσφόρου, πού ὀνομάζεται «Ἀμνός», εἶναι τό σύμβολο ἤ ἡ μερίδα τοῦ Χριστοῦ καί θά μεταβληθεῖ σέ Σῶμα τοῦ Χριστοῦ. «Ἀμνός» σημαίνει πρόβατο, ὑπενθυμίζοντας ὅτι ὁ Χριστός θυσιάστηκε γιά τή σωτηρία μας, ὅπως σφαγιάζεται ἕνα πρόβατο! Στή συνέχεια «νύττει» (τρυπᾶ) τόν Ἀμνό μέ τή Λόγχη, ὅπως ὁ στρατιώτης τόν Κύριο πάνω στόν Σταυρό, λέγοντας τή φράση «Εἷς τῶν στρατιωτῶν Λόγχῃ τήν πλευράν αὐτοῦ ἔνυξε· καί εὐθέως ἐξῆλθεν αἷμα καὶ ὕδωρ». Στό σημεῖο αὐτό ρίχνει στό ἅγιο Ποτήριο τό νάμα (οἶνο), πού θά μεταβληθεῖ σέ Αἷμα τοῦ Κυρίου, καί λίγο νερό, ἀφοῦ ἀπό τήν πλευρά τοῦ Κυρίου δέν ἔρευσε μόνο «αἶμα», ἀλλά καί «ὕδωρ». Ἔπειτα ἀπό τό δεύτερο πρόσφορο βγάζει μέ τή Λόγχη τίς ὑπόλοιπες μερίδες (μικρότερες ἀπό τόν Ἀμνό) καί τίς τοποθετεῖ στό Δισκάριο. Πρῶτα τήν μερίδα τῆς Θεοτόκου, τήν ὁποία τοποθετεῖ στό δεξιό μέρους τοῦ Ἀμνοῦ. Ἄν ὁ Χριστός στόν οὐρανό εἶναι Βασιλιάς, πού κυβερνᾶ τόν ὁρατό καί ἀόρατο κόσμο, ἡ Θεοτόκος εἶναι ἡ Μητέρα τοῦ Βασιλέως, πού στέκεται πάντα δίπλα Του καί μετέχει στή Δόξα Του. Κατά τόν ἴδιο περίπου τρόπο μετέχουν στή Δόξα τοῦ Χριστοῦ οἱ Ἅγιοι καί οἱ Ἄγγελοι, τίς μερίδες τῶν ὁ ὁποίων ὁ Λειτουργός τοποθετεῖ στό ἀριστερό μέρος τοῦ Ἀμνοῦ. Εἰδικότερα, τοποθετεῖ δώδεκα μικρότερες μερίδες γιά τά δώδεκα «τάγματα» (ὁμάδες, κατηγορίες) Ἁγίων ἤ Ἀγγέλων, μνημονευόντας τά ὀνόματα τῶν μεγαλύτερων Ἁγίων. Οἱ κατηγορίες αὐτές εἶναι: Ἄγγελοι, Προφῆτες, Ἀπόστολοι, Ἱεράρχες, Μάρτυρες, Ὅσιοι, Ἀνάργυροι, Προπάτορες, ὁ ἑορταζόμενος Ἅγιος τῆς ἡμέρας καί ὁ Ἅγιος τοῦ ὁποίου τελεῖται ἡ Θ. Λειτουργία (ἅγιος Χρυσόστομος ἤ ἅγιος Βασίλειος). Κάτω ἀκριβῶς ἀπό τόν Ἀμνό τοποθετεῖ τή μερίδα τοῦ Ἐπισκόπου τῆς περιοχῆς, τοῦ κανονικοῦ καί οἰκείου Ἐπισκόπου. Ὁ Ἐπίσκοπος εἶναι ζωντανή εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ, πού προϊσταται τῆς Ἐκκλησίας καί τῆς Θείας Εὐχαριστίας «εἰς τύπον» καί «τόπον Χριστοῦ». Γι’ αὐτό ἡ μερίδα του τοποθετεῖται κάτω ἀπό τή μερίδα τοῦ Χριστοῦ καί εἶναι σάν νά παρίσταται ἀοράτως στήν τελούμενη Λειτουργία. Κοντά στή μερίδα τοῦ Ἐπισκόπου τοποθετεῖ πολλές μικρές μερίδες, μνημονεύοντας τά ὀνόματα τῶν πιστῶν (μόνο βαπτισμένων Ὀρθοδόξων Χριστιανῶν), πού ἔχουν δώσει μαζί μέ τά πρόσφορα ἤ ὅσα θυμᾶται ὁ ἴδιος ἤ ὅσων ἔχουν προβλήματα κ.λπ. Μετά τά ὀνόματα τῶν ζώντων, μνημονεύει καί τά ὀνόματα τῶν κεκοιμημένων Ὀρθοδόξων Χριστιανῶν: Βασιλέων Πατριαρχῶν, Κληρικῶν καί ἁπλῶν πιστῶν. Στό τέλος βγάζει καί τήν δική του μερίδα. Ἀφοῦ ὁλοκληρωθεῖ ἡ τοποθέτηση τῶν μερίδων, πάνω στό ἱερό Δισκάριο εἰκονίζεται ὁλόκληρη ἡ Ἐκκλησία. Ἐκκλησία εἶναι ὁ Χριστός καί ὅσοι εἶναι ἑνωμένοι μέ τόν Χριστό, δηλ. ἡ Θεοτόκος, οἱ Ἄγγελοι, οἱ Ἅγιοι, οἱ βαπτισμένοι κεκοιμημένοι πιστοί πού ἔχουν σωθεῖ, εἶναι στή Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν καί συνιστοῦν τήν (ἀόρατη) «Θριαμβεύουσα Ἐκκλησία» καί οἱ ζῶντες βαπτισμένοι πιστοί πού ἀγωνίζονται ἐδῶ στή γῆ γιά τή σωτηρία τους καί συνιστοῦν τήν (ὁρατή) «Στρατευομένη Ἐκκλησία». Ἡ Θ. Λειτουργία εἶναι πρωτίστως «Σύναξη». Σύναξη, ὄχι μόνο τῶν ὁρατῶν μελῶν της, τῶν πιστῶν τῆς Ἐνορίας, ἀλλά καί τῶν ἀοράτων, εἶναι Σύναξη «οὐρανοῦ καί γῆς»! Σέ κάθε Λειτουργία εἶναι ἀοράτως παρόντες ὅσοι μνημονεύονται τά όνοματά τους καί ὅσοι οἱ μερίδες τους τοποθετοῦνται στό ἅγιο Δισκάριο, δηλ. ὁ Χριστός, ἡ Θεοτόκος, οἱ Ἄγγελοι, οἱ Ἅγιοι, οἱ κεκοιμημένοι καί οἱ ζῶντες πού μνημονεύονται. 

Ἡ Κάλυψη τῶν Τιμίων Δώρων: Στή συνέχεια ὁ Λειτουργός καλύπτει τά τίμια δῶρα μέ τά Καλύμματα. Αὐτά εἶναι τά δύο Καλύμματα τοῦ Δισκαρίου καί τοῦ Ποτηρίου καί ὁ Ἀέρας, τό κοινό Κάλυμμα τῶν ἱερῶν σκευῶν. Ὀνομάζεται «Ἀέρας», ἐπειδή παλαιότερα «ἐσείετο» ἀπό τούς Διακόνους πάνω ἀπό τά τίμια Δῶρα γιά τήν ἀπομάκρυνση τῶν «ἱπταμένων ζώων» καί σήμερα πρός τιμήν τῶν τιμίων Δώρων. Στήν ἀρχή προσφέρεται Θυμίαμα καί λέγεται ἡ Εὐχή τῆς εὐλογίας τοῦ Θυμιάματος. Κάθε Κάλυμμα θυμιάζεται πρίν τοποθετηθεῖ καί λέγονται κατάλληλοι ψαλμικοί στίχοι. Ἔπειτα θυμιάζονται τά δῶρα καί λέγεται ἡ Εὐχή τῆς Προθέσεως. Μέ αὐτήν ὁ Λειτουργός δέεται στόν Κύριο νά εὐλογήσει τήν Πρόθεση, νά κάνει τά προτιθέμενα δῶρα ἀποδεκτά στό ὑπερουράνιο Θυσιαστήριο, νά μνημονεύσει ὅσους προσέφεραν τά δῶρα καί ἐκείνους γιά τούς ὁποίους τά προσέφεραν καί νά διατηρεῖ ὅλους «ἀκατακρίτους» (ἀνενόχους) ἐνώπιόν Του. Ἡ Ἀκολουθία τῆς Προθέσεως κλείνει μέ σύντομη Ἀπόλυση. Ἄς σημειωθεῖ ὅτι αὐτή τή στιγμή καί μέχρι τόν καθαγιασμό τους τά τίμια δῶρα εἶναι «σύμβολα» τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματος τοῦ Χριστοῦ. Μετά δέ τόν καθαγιασμό τους (στά «σά ἐκ τῶν σῶν») παύουν νά εἶναι «σύμβολα» καί γίνονται «αὐτό τοῦτο τό Σῶμα» καί «αὐτό τοῦτο τό Αἷμα» τοῦ Χριστοῦ.

Τά Προεισαγωγικά τῆς Λειτουργίας: Ἡ ὅλη προετοιμασία τῆς Θ. Λειτουργίας τελεῖται συνήθως κατά τή διάρκεια τοῦ Ὄρθρου. Στό τέλος τοῦ Ὄρθρου καί ἀμέσως πρίν τήν ἔναρξη τοῦ πρώτου μέρους τῆς καθ’ αὐτό Λειτουργίας (τῆς «Λειτουργίας τῶν Κατηχουμένων») ὑπάρχουν σύντομες πράξεις καί Δεήσεις, ὡς Προεισαγωγικά τῆς Θείας Λειτουργίας, πού γίνονται ἐνώπιον τῆς Ἁγίας Τραπέζης. Αὐτά εἶναι, τό «Βασιλεῦ οὐράνιε», οἱ τρεῖς προσκυνήσεις ἐνώπιον τῆς Ἁγίας Τραπέζης μέ τή δοξολογική φράση «Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καί ἐπί γῆς εἰρήνη ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία» καί οἱ σύντομες Δεήσεις «Κύριε, τά χείλη μου ἀνοίξεις καί τό στόμα μου ἀναγγελεῖ τήν αἴνεσίν σου» καί «Κύριε, Κύριε ἄνοιξον ἡμῖν τήν θύραν τοῦ ἐλέους σου». Ἄν συμμετέχει Διάκονος, προηγεῖται σύντομος διάλογος, κατά τόν ὁποῖο τοῦ δίδεται ἡ εὐλογία γιά νά ἐπιτελέσει τά σχετικά μέ τή διακονία του. 

(«Ὀρθοδοξία Ἑλληνισμός Ρωμηοσύνη», Πρόγραμμα Ὀρθόδοξης Κατήχησης, Τρίπολη, Πνευματικό Κέντρο Μητροπολιτικοῦ Ἱ. Ναοῦ Ἁγίου Βασιλείου Τριπόλεως, πλατεία Ἐθνάρχου Μακαρίου. Ὑπεύθυνος π. Σωτήριος Ὀ. Ἀθανασούλιας. Περίοδος Β', ἔτος 2024-2025).