Εννοια και ουσία των παθών

Διάγραμμα – Περίληψη

Θέματος Γ΄ τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή»

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας,

περιόδου Ζ΄, ἔτους 2012-2013.

Εἰσαγωγή: Ἡ θεραπεία τῶν παθῶν εἶναι τό πρῶτο στάδιο γιά τόν τελικό προορισμό τοῦ ἀνθρώπου, πού εἶναι ἡ θέωση ἤ ὁ ἐν Χριστῷ δοξασμός. Ἄρα, ὁ πρῶτος καί ἄμεσος στόχος ὅσων θέλουν νά ἐπιτύχουν τόν προορισμό τους εἶναι ἡ «κάθαρσις» τῶν παθῶν. Γιά νά ἐπιτευχθεῖ αὐτή, πρέπει νά γνωρίζουμε τί ἀκριβῶς εἶναι τά πάθη. Τά πάθη συνδέονται στενά μέ τίς ἁμαρτίες. Ὁ ὁρισμός τους προϋποθέτει τόν ὁρισμό τῆς ἁμαρτίας.  

Ἁμαρτία καί θεῖο θέλημα: Τί εἶναι ἁμαρτία; Εἶναι κάθε πράξη ἤ λόγος ἤ σκέψη πού ἀντίκειται στό θέλημα τοῦ Θεοῦ. Τό θέλημα τοῦ Θεοῦ ὁρίζει τήν ἁμαρτία καί ὄχι ὁ ὀρθός λόγος, ὅπως στήν ἀνθρώπινη ἠθική ἤ στό ἀνθρώπινο δίκαιο. Παρά τίς προφανείς ὁμοιότητες, ἄλλο ἠθική, ἄλλο δίκαιο καί ἄλλο προσδιορισμός τῆς ἁμαρτίας. Ὁ Θεός, ὡς πρόσωπο (ὡς τρία πρόσωπα), ἔχει συγκεκριμένο θέλημα γιά κάθε περίσταση. Τό θέλημα τοῦ Θεοῦ ἐκφράζεται γενικά στήν Ἁγία Γραφή, ἀλλά καί στά ἔργα τῶν Πατέρων καί στά ἱερά κείμενα τῆς Ἐκκλησίας. Μέσω τοῦ θελήματός Του γνωρίζουμε τόν Θεό ἐμμέσως. Στίς εἰδικότερες, ὅμως, περιπτώσεις τό θέλημα τοῦ Θεοῦ τό ἀναζητοῦμε («εὐλογητός εἶ, Κύριε, δίδαξόν με τά δικαιώματά σου»).

Ἡ ἁμαρτία ὡς ἀνθρώπινη νόσος: Ἡ ἁμαρτία εἶναι νόσος τῆς ψυχῆς. Ὁδηγεῖ στόν πνευματικό θάνατο («τά ὀψώνια τῆς ἁμαρτίας θάνατος», Ρωμ. 6,23 καί «κέντρον τοῦ θανάτου ἡ ἁμαρτία», Α' Κορ. 15,56). Ὁδηγεῖ, ἐπίσης, στή δουλεία τοῦ διαβόλου: εἶναι τό ὄργανο διά τοῦ ὁποίου ὁ διάβολος ἐπιβάλλει «τό κράτος τοῦ θανάτου». Ἁμαρτία, διάβολος καί θάνατος εἶναι τρία ἀλληλένδετα στοιχεῖα.

Εἴδη ἁμαρτιῶν: Ὡστόσο, δέν ἐπιφέρουν ὅλες οἱ ἁμαρτίες τόν πνευματικό θάνατο. Ὅπως ὑπάρχουν ἀσθένειες «πρός θάνατον» καί ἀσθένειες «οὐ πρός θάνατον» (βαρύτερες καί ἐλαφρότερες), ἔτσι ὑπάρχουν «θανάσιμες» καί «συγνωστές» (μή θανάσιμες) ἁμαρτίες. Οἱ Πατέρες ἐντοπίζουν ἑπτά θανάσιμα ἁμαρτήματα μέ τίς ὑποδιαιρέσεις τους: α) Ὑπερηφάνεια (ἐγωϊσμός, κενοδοξία, ἐπίδειξη, αὐθάδεια, ὑποκρισία, ἀπιστία κ.ἄ.), β) Φιλαργυρία (πλεονεξία, ἀδικία, ἀπάτη, ἐκμετάλλευση, ψεῦδος, κλοπή, σκληροκαρδία, ἀνελεημοσύνη, ἀδιαφορία, ἀχαριστία, ἔλλειψη ἀγάπης κ.ἄ.), γ) Πορνεία (οἱ ἐκτός τοῦ Γάμου σαρκικές, προγαμιαῖες κ.ἄ. σχέσεις, μοιχεία, αὐνανισμός, αἱμομιξία, ἔκτρωση, αἰσχρολογία, αἰσχρές καί βλάσφημες σκέψεις κ.ἄ.), δ) Φθόνος (ἐχθρότητα, ζήλεια, χαιρεκακία, μνησικακία, δόλος, προδοσία, ἐπιορκία κ.ἄ.), ε) Γαστριμαργία (λαιμαργία, πολυφαγία, πολυποσία, μέθη, ἀσωτία κ.ἄ.), στ) Θυμός (ὕβρις, διαμάχη, μῖσος, φιλονικία, ἀγανάκτηση, κατάρα, βλασφημία, φόνος κ.ἄ.), ζ) Ἀκηδία (ἀδιαφορία καί ἀμέλεια γιά τήν προσευχή, τή νηστεία, τόν ἐκκλησιασμό, τήν προσέλευση στή Θ. Κοινωνία, ἀπόγνωση, λύπη, ἀπογοήτευση, νωθρότητα κ.ἄ.).

Πάθη καί ἁμαρτία: Ὅ,τι ἰσχύει γιά τήν ἁμαρτία, ἰσχύει πολύ περισσότερο γιά τά πάθη. Πάθος δέν εἶναι ἡ ἁπλή ἁμαρτία, ἀλλά ἡ ἐπαναλαμβανόμενη. Πάθος εἶναι ἡ ἁμαρτία πού ἔχει ρίξει βαθιές ρίζες ἐπί τοῦ ἀνθρώπου καί ἔχει γίνει «ἕξις» (συνήθεια). Ἡ «ἔξις» εἶναι «δευτέρα φύσις», κατά τήν ἀρχαία ρήση. Ἔτσι τά πάθη: α) εἶναι βαρύτερη νόσος ἀπό τήν ἁμαρτία καί β) θεραπευόνται πολύ πιό δύσκολα ἀπό τήν ἁμαρτία: εἶναι «σκληρές οὐσίες» (ἅγ. Ἰσαάκ ὁ Σῦρος). Ὅπως καί στήν περίπτωση τῆς ἁμαρτίας, τά πάθη εἶναι κατάσταση δουλείας γιά τόν ἄνθρωπο: ὁ ἐμπαθής γίνεται δοῦλος τῶν ἴδιων τῶν παθῶν, παύει νά εἶναι ἐλεύθερος, κατεξουσιάζεται ἀπό τά πάθη καί μέσω αὐτῶν γίνεται δοῦλος τοῦ διαβόλου. Μέσω τῶν παθῶν ὁ διάβολος ἐνεργεῖ καί κατεξουσιάζει τόν ἄνθρωπο. Κατά τούς Πατέρες, συγκεκριμένοι δαίμονες ἐνεργοῦν μέσα ἀπό συγκεκριμένα πάθη.

Ἕνας Πατερικός ὁρισμός τῶν παθῶν: Οἱ Πατέρες βλέπουν τά πάθη καί ἀπό μιά ἄλλη σκοπιά. Κατά τόν ἅγ. Μάξιμο Ὁμολογητή, «πάθος ἐστί κίνησις ψυχῆς παρά φύσιν, ἤ ἐπί φιλίαν ἄλογον, ἤ ἐπί μῖσος ἄκριτον, ἤ τινος, ἤ διά τι τῶν αἰσθητῶν». Πάθη εἶναι οἱ ἰσχυροί δεσμοί μέ πρόσωπα καί πράγματα τοῦ κόσμου τούτου, πού προσλαμβάνουν εἴτε θετικό (ἀγάπη) εἴτε ἀρνητικό (μῖσος) χαρακτῆρα. Ὅσο πιό ἰσχυροί εἶναι αὐτοί οἱ δεσμοί, τόσο χαλαρός ἤ ἀνύπαρκτος εἶναι ὁ δεσμός μέ τόν Θεό. Τά πάθη εἶναι εἰδωλοποιήσεις προσώπων καί πραγμάτων (ἀπολυτοποιήσεις τοῦ σχετικοῦ): ἡ ἐμπάθεια εἶναι στήν οὐσία εἰδωλολατρία. Ἀντικείμενο πάθους μπορεῖ νά εἶναι ἀκόμη καί μιά ἰδεολογία.