Τα πάθη ως ανθρώπινη νόσος

Διάγραμμα – Περίληψη

Θέματος Β΄ τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» 

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας,

περιόδου Ζ΄, ἔτους 2012-2013.

Εἰσαγωγικά: Τά πάθη καί ἡ θεραπεία τους, ὡς θέμα τῆς νέας ἑνότητας. Οἱ δυσκολίες τῆς θεραπείας τῶν παθῶν. Τά πάθη εἶναι μιά νόσος, πού κυριαρχεῖ σέ ὁλόκληρη τήν ἀνθρωπότητα (=πανδημία) ἤ μᾶλλον εἶναι ἡ κατ’ ἐξοχήν νόσος τῆς ἀνθρωπότητος. Ὁ πολιτισμός μας (ἐνδεχομένως καί κάθε ἀνθρώπινος πολιτισμός) εἶναι πολιτισμός θεμελιωμένος στά πάθη, πολιτισμός πού καλλιεργεῖ καί περιθάλπει τά πάθη.
Ὡστόσο, ὑπάρχει δυνατότητα ὑπέρβασης τῶν παθῶν ἤ θεραπείας τῆς κατ’ ἐξοχήν νόσου τῆς ἀνθρωπότητος. Μιά βιβλική διήγηση περιγράφει συνοπτικά τήν ὅλη πνευματική πορεία τοῦ ἀνθρώπου: ἡ παραβολή τοῦ Καλοῦ Σαμαρείτη (Λουκ. 10, 30-36).

Ἡ παραβολή τοῦ Καλοῦ Σαμαρείτη: Ἡ ἀτομική ζωή ὡς πορεία ἀπό τή γέννηση στόν θάνατο καί ἡ ζωή τοῦ κόσμου ὡς πορεία ἀπό τή δημιουργία στά Ἔσχατα. Ἐπιμέρους στοιχεῖα τῆς παραβολῆς: Ἡ διαδρομή πρό τῆς ληστείας: ἡ προπτωτική κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ ληστεία: ἡ πτώση. Οἱ ληστές: οἱ δαίμονες. Τά τραύματα: τά πάθη. Ὁ ἠμιθανής: ὁ ἐμπαθής ἄνθρωπος. Ὁ ἱερεύς καί ὁ λευΐτης: ὅσοι δέν θέλουν ἤ δέν μποροῦν νά θεραπεύσουν. Ὁ Θεραπευτής (Καλός Σαμαρείτης): ὁ Χριστός. Ἡ θεραπεία: ἡ κάθαρση ἀπό τά πάθη. Τά φάρμακα («ἔλαιον καί οἶνος»): οἱ ἀρετές καί ἡ ἄσκησις ἤ ἡ αὐστηρότης καί ἡ ἐπιείκεια ἤ ἡ ἀκρίβεια καί ἡ οἰκονομία. Τό πανδοχεῖο (νοσοκομεῖο): ἡ Ἐκκλησία. Τά δηνάρια: ἡ Παλαιά καί ἡ Καινή Διαθήκη. Συμπεράσματα τῆς παραβολῆς: - Τά πάθη εἶναι νόσος, δέν ἀνήκουν στήν αὐθεντική ἤ φυσική κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου (πορεία πρίν τή ληστεία), - Τά πάθη συνδέονται μέ δαίμονες, εἶναι τά μέσα διά τῶν ὁποίων οἱ δαίμονες κυριαρχοῦν ἐπί τοῦ ἀνθρώπου, - Δέν ὑπάρχει δυνατότητα αὐτοθεραπείας ἀπό τά πάθη, ἀλλά ἀπαιτεῖται ἡ παρέμβαση ἐξωτερικοῦ θεραπευτή, - Δέν ὑπάρχουν πολλοί (πραγματικοί) θεραπευτές, ἀλλά μόνο ἕνας, - Ὁ μόνος πραγματικός Θεραπευτής εἶναι ὁ Χριστός, - Συνήθως, ἡ σωτηρία προέρχεται ἀπ’ ὅπου δέν ἀναμένει καί δέν ἐλπίζει ὁ ἄνθρωπος (πρβλ. «λίθον ὅν ἀπεδοκίμασαν οἱ οἰκοδομοῦντες, οὗτος ἐγεννήθη εἰς κεφαλήν γωνίας», Ματθ. 21,42), - Ἀπαραίτητη προϋπόθεση τῆς θεραπείας εἶναι ἡ εἰσαγωγή στό θεραπευτήριο, δηλ. στήν Ἐκκλησία. Ἡ οὐσία τῆς Ἐκκλησίας ἔγκειται στήν ἱκανότητα καί στή δύναμή της νά θεραπεύει.

Ἡ Ὀρθοδοξία ὡς θεραπευτική μέθοδος: Τό ζήτημα τῆς οὐσίας τοῦ Χριστιανισμοῦ: Εἶναι ὁ Χριστιανισμός θρησκεία; Ἄν θρησκεία εἶναι ἡ τάση τοῦ ἀνθρώπου νά κατασκευάζει «θεούς» μέ τή λογική καί τή φαντασία του (ἀπολυτοποίηση τοῦ σχετικοῦ), τότε ὁ (αὐθεντικός) Χριστιανισμός δέν εἶναι θρησκεία. Τότε ὁ Χριστιανισμός δέν ἔχει καμμία σχέση μέ τή θρησκεία («πάντες οἱ θεοί τῶν ἐθνῶν δαιμόνια», Ψαλμ. 95,5). Θρησκεία ≠ Ἀποκάλυψις. Ὁ Χριστιανισμός εἶναι θεραπευτική μέθοδος ἤ θεραπευτική «ἐπιστήμη». Ὁ αὐθεντικός Χριστιανισμός μοιάζει μέ τίς θετικές ἐπιστῆμες, πού χρησιμοποιοῦν τήν ἐμπειρική μέθοδο. Ὁ αὐθεντικός Χριστιανισμός μοιάζει μέ τήν ἰατρική. Θεραπεύει τά πάθη, ἀποκαθιστᾶ τήν ἀνθρώπινη προσωπικότητα καί μάλιστα θεραπεύει τό κατ’ ἐξοχήν ἀνθρώπινο «πάθος», πού εἶναι ὁ θάνατος. Χριστιανισμός = ὑπέρβασις ἤ κατάργησις θανάτου. Οἱ Πατέρες πολλές φορές περιέγραψαν τό μυστήριο τῆς σωτηρίας τοῦ ἀνθρώπου μέ ἰατρικούς ὅρους (ὅπως περίπου ἔκανε καί ὁ ἴδιος ὁ Χριστός στήν παραβολή τοῦ Καλοῦ Σαμαρείτη).

Φυσική καί «παρά φύσιν» κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου: Γιά νά κατανοήσουμε ὀρθά τή λειτουργία τῶν παθῶν ἐπί τοῦ ἀνθρώπου, πρέπει νά γνωρίζουμε ὅτι, κατά τήν Ὀρθόδοξη Παράδοση, ἐκεῖνο πού συνήθως ἀποκαλεῖται «φυσική κατάσταση» τοῦ ἀνθρώπου, δέν εἶναι ἡ φυσική, ἀλλά ἡ «παρά φύσιν» κατάσταση. Οἱ ἐπιστήμη καί κάθε ἀνθρώπινη δραστηριότητα γνωρίζει μόνο αὐτή τήν «παρά φύσιν» κατάσταση, καί τήν ἐκλαμβάνει ὡς φυσική. «Κατά φύσιν» (φυσική) κατάσταση εἶναι ἡ προπτωτική. Τό γεγονός τῆς πτώσεως ἔχει καθοριστική σημασία καί ἀποτελεῖ κλειδί γιά τήν κατανόηση τῆς Ὀρθόδοξης ἀνθρωπολογίας. Ἡ πτώση συνδέεται ἄμεσα μέ τά πάθη: ἡ προπτωτική κατάσταση εἶναι ἀπαθής κατάσταση, ἐνῶ ἡ μεταπτωτική εἶναι ἡ ἐμπαθής,  κατάσταση τῆς κυριαρχίας τῶν παθῶν.

Ὁ τελικός προορισμός τοῦ ἀνθρώπου: Ἡ ἀπαλλαγή ἀπό τά πάθη δέν εἶναι ὁ τελικός προορισμός τοῦ ἀνθρώπου. Τελικός προορισμός μας εἶναι ἡ θέωση, δηλ. ὁ ἐν Χριστῷ δοξασμός τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ «κάθαρσις» τῶν παθῶν εἶναι τό πρῶτο στάδιο καί ἡ ἀπαραίτητη προϋπόθεση γιά τόν τελικό προορισμό.