Ιησούς Χριστός - Η Ζωή του κόσμου (Μέρος Α)

ΙΗΣΟΥΣ  ΧΡΙΣΤΟΣ  Η  ΖΩΗ  ΤΟΥ  ΚΟΣΜΟΥ[1]

ΠΡΩΤ.

 ΙΩΑΝΝΟΥ Σ. ΡΩΜΑΝΙΔΟΥ

Μετάφρασις ἐκ τοῦ Ἀγγλικοῦ πρωτοτύπου

Jesus Christ - The life of the world

ὑπό Δεσποίνης Δ. Κοντοστεργίου Δρ. Θ.

ΜΕΡΟΣ Α΄

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. Ὁ Χριστός εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην καί αἱ Οἰκουμενικαί Σύνοδοι

2. Μύησις εἰς τήν Ζωήν καί εἰς «πᾶσαν τήν Ἀλήθειαν» δηλαδή τόν Χρι-   στόν διά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος κατά τήν Πεντηκοστήν

3. Διάγνωσις καί θεραπεία

4. Τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ

5. Προφητεύειν καί Θεολογεῖν

6. Συνέπειαι καί συμπεράσματα

Ὁ κύριος σκοπός τῆς πίστεως τῆς θεολογίας καί τοῦ δόγματος περί Χριστοῦ καί τῆς σχέσεώς Του μέ τόν Πατέρα καί τό Ἅγιον Πνεῦμα, εἶναι νά ὁδηγήσῃ τήν ἀνθρωπότητα 1) εἰς τήν κάθαρσιν καί τόν φωτισμόν τῆς καρδίας, δηλαδή εἰς τήν θεραπείαν τοῦ κέντρου τῆς ἀνθρωπίνης προσωπικότητος, καί 2) εἰς τόν δοξασμόν (θέωσιν), ὁ ὁποῖος εἶναι ἡ τελειοποίησις τῆς προσωπικότητος ἐν τῇ θέᾳ τῆς ἀκτίστου δόξης καί βασιλείας τοῦ Χριστοῦ ἐν μέσῳ τῶν Ἁγίων Του, τῶν μελῶν τοῦ Σώματός Του, τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ πίστις, ἡ προσευχή, ἡ θεολογία καί τό δόγμα εἶναι αἱ θεραπευτικαί μέθοδοι καί τά σήματα ἐπί τῆς ὁδοῦ ἀπό τήν κάθαρσιν καί τόν φωτισμόν τῆς καρδίας πρός τόν δοξασμόν, ὁ ὁποῖος, ὅταν ἐπιτευχθῆ, καταργεῖ τήν πίστιν, τήν προσευχήν, τήν θεολογίαν καί τό δόγμα, ἀφοῦ ὁ τελικός σκοπός αὐτῶν εἶναι ἡ κατάργησίς των εἰς τήν θέωσιν καί τήν ἀνιδιοτελῆ ἀγάπην[2].

Ἑπομένως, τό θέμα «Ἰησοῦς Χριστός - Ἡ Ζωή τοῦ Κόσμου» εἶναι ἀρχικῶς καί οὐσιαστικῶς θεραπευτικόν καί τελειοποιητικόν εἰς τήν φύσιν του καί μέ αὐτήν τήν ἔννοιαν ἐκκλησιολογικόν. Μόνον οἱ φωτισμένοι καί δοξασμένοι εἶναι μέλη τοῦ Σώματος τοῦ Χριστοῦ καί ναοί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἀπ’ αὐτῆς τῆς ἐπόψεως, ἡ κάθαρσις καί ὁ φωτισμός ἔχουν μερικούς παραλληλισμούς μέ τάς θεραπευτικάς ἐπιστήμας, εἰδικῶς μέ τήν ψυχιατρικήν, ἀλλά ἡ θέωσις εἶναι γνωστή καί διατηρεῖται μόνον εἰς τόν πυρῆνα τῆς χριστιανικῆς παραδόσεως καί πιθανῶς εἰς τόν Ἰουδαϊσμόν ἐπίσης. Εἶναι συγγενεῖς μέ τάς κοινωνικάς ἐπιστήμας ὄχι ὡς ἠθικαί ἀρχαί (μοραλιστικαί), ἀλλά ὡς θεραπευτικός ἀσκητισμός. Καθώς τίς δέν ἠμπορεῖ νά χωρίσῃ τήν ψυχιατρικήν γνῶσιν ἀπό τήν πρακτικήν, ὁμοίως ἡ πίστις, ἡ προσευχή, ἡ θεολογία καί τό δόγμα δέν ἠμποροῦν νά χωρίσουν ἀπό τήν θεραπευτικήν των ἐφαρμογήν. Καθώς τίς δέν ἠμπορεῖ νά μετατρέψῃ τήν ψυχιατρικήν γνῶσιν εἰς ἕν ἀφηρημένον ἤ μεταφυσικόν σύστημα, κατά τόν ἴδιον τρόπον δέν ἠμπορεῖ τις νά κάμῃ αὐτό οὔτε μέ τήν Ὀρθόδοξον Παράδοσιν. Ἡ σχέσις μεταξύ τῆς διαγνώσεως καί τῆς θεραπείας εἶναι περίπου ἡ ἴδια διά τήν πατερικήν θεολογίαν, καθώς εἶναι διά τήν ἰατρικήν ἐπιστήμην. Ἡ ἀλήθεια καταμετρεῖται ἀπό τήν ἐπιτυχίαν τῆς θεραπείας καί ἡ ἐπιτυχής θεραπεία ἀποδεικνύει τήν περιγραφικήν ἀνάλυσιν τῶν τρόπων καί τῶν μέσων, διά τῶν ὁποίων ἐπιτυγχάνεται.

Θά χωρίσωμεν τό θέμα μας μέ τάς κάτωθι ἐπικεφαλίδας: α) Ὁ Χριστός εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην καί αἱ Οἰκουμενικαί Σύνοδοι, β) Μύησις εἰς τήν Ζωήν καί εἰς «πᾶσαν τήν Ἀλήθειαν» τοῦ Χριστοῦ διά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος κατά τήν Πεντηκοστήν, γ) Διάγνωσις καί θεραπεία, δ) Τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ, ε) Προφητεύειν καί θεολογεῖν καί στ) Συνέπειαι καί συμπεράσματα.

1) Ὁ Χριστός εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην καί αἱ Οἰκουμενικαί Σύνοδοι.

Ὑπάρχει μία οὐσιαστική ἔποψις τῶν θεολογικῶν προϋποθέσεων ὅλων τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, ἀφορῶσα εἰς τό Πρόσωπον τοῦ Χριστοῦ, ἥτις ἤ παρελήφθη ἤ ἀπερρίφθη ἀπό ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι ἀκολουθοῦν τόν Αὐγουστῖνον. Αὐτό ἐγείρει τό ἐρώτημα ὅτι, πόσον ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι ἐνεργοῦν τοιουτοτρόπως, δέχονται αὐτάς τάς Συνόδους;

Μέ τήν μοναδικήν ἐξαίρεσιν τοῦ Αὐγουστίνου, οἱ Πατέρες ὑποστηρίζουν ὅτι ὁ Ἰησοῦς Χριστός, πρό τῆς γεννήσεώς Του ἀπό τήν Παρθένον Θεοτόκον, ἐν τῷ Προσώπῳ τοῦ Ἀγγέλου τοῦ Κυρίου, τῆς Μεγάλης Βουλῆς Ἀγγέλου, τοῦ Κυρίου τῆς Δόξης, τοῦ Κυρίου Σαββαώθ, εἶναι Αὐτός, ὁ Ὁποῖος ἀπεκάλυψεν «ἐν Ἑαυτῷ» τόν Θεόν εἰς τούς Πατριάρχας καί Προφῆτας τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Ἀμφότεροι οἱ Ἀρειανοί καί Εὐνομιανοί συνεφώνησαν ὅτι ὁ Χριστός ἦτο Ἐκεῖνος ὁ Ὁποῖος ἔκαμεν αὐτό εἰς τό Πρόσωπόν Του ἤ τήν Ὑπόστασίν Του, ἡ Ὁποία ὑπῆρχε πρό τῆς δημιουργίας τῶν αἰώνων, ἀλλά αὐτοί ἐπέμενον ὅτι Οὗτος ἐδημιουργήθη ἐκ τοῦ μή ὄντος καί δέν εἶναι ἑπομένως τῆς ἰδίας φύσεως (ὁμοούσιος) μέ τόν Θεόν, ὁ Ὁποῖος εἶναι μόνος ἀληθινός Θεός «κατά φύσιν».

Διά νά ἀποδείξουν τά σημεῖα των ταῦτα οἱ Ἀρειανοί καί Εὐνομιανοί συνεζήτησαν, ὡς ἔκαμε καί ὁ Ἰουδαῖος Τρύφων μέ τόν Ἰουστῖνον Μάρτυρα, ὅτι δέν ἦτο ὁ Ἄγγελος Κυρίου εἰς τήν φλεγομένην καί μή κατακαιομένην βάτον, ὁ Ὁποῖος εἶπεν «Ἐγώ εἰμί ὁ Ὧν»[3] ἀλλά ὁ Ἴδιος ὁ Θεός μέσῳ τοῦ κτιστοῦ Λόγου - Ἀγγέλου. Οἱ Πατέρες ἐπέμενον ὅτι ὁ Ἄγγελος - Λόγος ἀπεκάλυψεν αὐτό διά τόν Ἑαυτόν Του ἐπίσης καί ὄχι μόνον διά τόν Θεόν. Ὁ Ἄγγελος τοῦ Κυρίου ὡμίλησε διά τόν Ἑαυτόν Του, ὅταν εἶπεν εἰς τόν Μωυσῆ· «Ἐγώ εἰμί ὁ Θεός τοῦ Πατρός Σου, ὁ Θεός τοῦ Ἀβραάμ καί ὁ Θεός τοῦ Ἰσαάκ καί ὁ Θεός τοῦ Ἰακώβ»[4].

Ἐναντίον τῶν Ἀρειανῶν ὁ ἅγιος Ἀθανάσιος ἰσχυρίζεται ὅτι τό ὄνομα «ἄγγελος» ἐνίοτε ἀπευθύνεται εἰς τόν ἄκτιστον Λόγον καί ἄλλοτε εἰς τινά κτιστόν ἄγγελον. Οὗτος ἐπιμένει ὅτι δέν ἠμπορεῖ νά γίνῃ σύγχυσις εἰς τό ὅτι ὁρᾷ τίς ἕνα κτιστόν ἄγγελον ἤ τόν ἄκτιστον Υἱόν τοῦ Θεοῦ, ὁ Ὁποῖος μερικάς φοράς ἀποκαλεῖται «Ἄγγελος» εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην. Ἐπιμένει δέ ὅτι «ὅταν ὁρᾶται ὁ Υἱός, τότε ὁρᾶται ὁ Πατήρ, διότι Οὗτος (Υἱός) εἶναι τό ἀπαύγασμα (ἀκτινοβολία) τοῦ Πατρός, καί οὕτως ὁ Πατήρ καί ὁ Υἱός ἕν εἰσί... Εἶναι πολύ φανερόν ὅτι, ὅσα λέγει ὁ Θεός, Οὗτος (Θεός) τά λέγει μέσῳ τοῦ Λόγου καί οὐχί μέσῳ τινός ἄλλου... Καί ὁ ἑωρακώς τόν Υἱόν, γνωρίζει ὅτι, Τοῦτον ἑωρακώς, ἑώρακεν οὐχί ἕνα ἄγγελον, οὔτε τινά ἁπλῶς μεγαλύτερον τῶν ἀγγέλων, οὔτε ἐν συντομίᾳ κτίσμα τι, ἀλλά τόν Ἴδιον τόν Πατέρα. Καί ὁ ἀκούων τοῦ Λόγου γνωρίζει ὅτι ἀκούει τοῦ Πατρός. Καθώς ἐκεῖνος, ὁ ὁποῖος ἀκτινοβολεῖ ἀπό ἀκτινοβολίαν (λάμψιν), γνωρίζει ὅτι φωτίζεται ἀπό τόν ἥλιον[5]. Ὡς κλειδί εἰς τήν Παλαιάν καί Καινήν Διαθήκην, ὁ ἅγιος Ἀθανάσιος, δηλώνει «ὅτι δέν ὑπάρχει τίποτε ἄλλο ἐκτός τοῦ ὅτι ὁ Πατήρ ἐνεργεῖ... διά τοῦ Υἱοῦ...»[6].

Αὐτό σημαίνει ὅτι ἡ Παλαιά Διαθήκη εἶναι Χριστοκεντρική, ἀφοῦ ὁ Χριστός εἶναι ὁ προενσαρκωθείς Ἄγγελος τοῦ Κυρίου καί τῆς Μεγάλης Βουλῆς, ὁ Κύριος τῆς Δόξης καί ὁ Κύριος Σαββαώθ, εἰς τόν Ὁποῖον οἱ Πατριάρχαι καί Προφῆται βλέπουν καί ἀκούουν τόν Θεόν καί μέσῳ τοῦ Ὁποίου λαμβάνουν τήν χάριν, τήν βοήθειαν καί τήν συγχώρησιν.

Τό ὅτι οἱ Ὀρθόδοξοι καί οἱ Ἀρειανοί συνεφώνουν ὅτι ὁ Ἄγγελος - Λόγος ἦτο Ἐκεῖνος, ὅστις ἐνεφανίσθη καί ἀπεκάλυψεν τόν Θεόν εἰς τούς Προφήτας καί ὁμοίως ἦτο τό Ἴδιον Πρόσωπον, τό Ὁποῖον ἔγινεν Ἄνθρωπος καί Μεσσίας, θά ἔπρεπε νά ληφθῇ πολύ σοβαρῶς ὡς τό κλειδί τῆς κατανοήσεως τῶν ἀποφάσεων τῆς Α΄ καί τῶν ἀκολούθων Οἰκουμενικῶν Συνόδων. Εἶναι σπουδαῖον νά κατανοήσῃ τις ὅτι οἱ Ὀρθόδοξοι καί οἱ Ἀρειανοί δέν διεφώνουν θεωρητικῶς ἐπί ἑνός ἀφηρημένου Δευτέρου Προσώπου τῆς Ἁγίας Τριάδος, τοῦ Ὁποίου τήν ταυτότητα καί τήν φύσιν σκιαγραφοῦσε τις ὑποκειμενικῶς διά στοχασμοῦ ἐπί βιβλικῶν χωρίων μέ τήν βοήθειαν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς φιλοσοφίας καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἐκεῖνο, διά τό ὁποῖον αὐτοί συνεζήτουν, ἦτο ἡ πνευματική ἐμπειρία τῶν Προφητῶν καί Ἀποστόλων, ἰδιαιτέρως, ἐάν εἶναι εἷς κτιστός ἤ ἄκτιστος Λόγος, ὁ Ὁποῖος ἐμφανίζεται «ἐν δόξῃ» εἰς αὐτούς καί ἀποκαλύπτει «ἐν Ἑαυτῷ», ὡς Εἰκών τοῦ Θεοῦ, τόν Πατέρα, ὡς Ἀρχέτυπον.

Ἐπειδή οἱ Εὐνομιανοί ἐδέχοντο τάς ἰδίας θέσεις μέ τούς Ἀρειανούς διά ἐμφανίσεις τοῦ ὑποτιθεμένου κτιστοῦ Λόγου - Ἀγγέλου εἰς τούς Προφήτας, αὐτή ἡ ἰδία συζήτησις μετεφέρθη εἰς τήν Β΄ Οἰκουμενικήν Σύνοδον. Ὁ ἅγιος Βασίλειος ὁ Μέγας, μέ ὀλίγην ἀνυπομονησίαν, ἀπευθύνεται εἰς τόν Εὐνόμιον, ὡς ἀκολούθως· «οὐ παύσῃ μή ὄντα προσαγορεύων, ὦ ἄθεε, τόν ὄντως ὄντα, τήν πηγήν τῆς ζωῆς, τόν πᾶσι τοῖς οὖσι τοῦ εἶναι παρεκτικόν; Ὅς οἰκίαν ἑαυτῷ καί πρέπουσαν τῇ ἑαυτοῦ ἀϊδιότητι ἐν τῷ πρός τόν ἴδιον θεράποντα Μωσέα χρηματισμῷ προσηγορίαν ἐξεῦρεν, ὄντα ἑαυτόν ὀνομάσας; ΄΄Ἐγώ γάρ εἰμι, φησίν, ὁ ὤν΄΄. Καί τούτοις οὐδείς ἀντερεῖ μή οὐχί ἐκ προσώπου τοῦ Κυρίου εἰρῆσθαι· οὔκουν ὅστις γε μή τό ἰουδαϊκόν κάλυμμα, ἐπί τῇ ἀναγνώσει Μωσέως, κατά τῆς ἑαυτοῦ καρδίας ἐπικείμενον ἔχει[7]. Γέγραπται γάρ, ὅτι ΄΄ὤφθη τῷ Μωσεῖ ἄγγελος Κυρίου ἐπί τοῦ βάτου ἐν πυρί φλογός΄΄[8]. Ἄγγελον τοίνυν προτάξασα τῆς διηγήσεως ἡ Γραφή, Θεοῦ ἐπάγει τήν φωνήν, ΄΄Εἶπε γάρ, φησί, τῷ Μωσεῖ· Ἐγώ εἰμί ὁ Θεός τοῦ πατρός σου Ἀβραάμ΄΄[9]. Καί μετ’ ὀλίγα πάλιν· ΄΄Ἐγώ εἰμι ὁ ὤν΄΄. Τίς οὖν ὁ αὐτός καί ἄγγελος καί Θεός; Ἇρα οὐχί περί οὗ μεμαθήκαμεν, ὅτι καλεῖται τό ὄνομα αὐτοῦ ΄΄Μεγάλης Βουλῆς Ἄγγελος΄΄»[10]; Μετά συνοψίζων τάς ἰδίας παρατηρήσεις διά τήν συνάντησιν μεταξύ του Ἀγγέλου - Λόγου καί τοῦ Ἰακώβ, τό ὁποῖον εὑρίσκει τις εἰς τόν ἅγιον Ἀθανάσιον τόν Μέγα καί εἰς τούς προηγουμένους Πατέρας, ὁ ἅγιος Βασίλειος ἐκφράζει τήν ἰδίαν ἐξηγητικήν ἀρχήν καθώς εἴδαμε εἰς τόν ἐπίσκοπον Ἀλεξανδρείας. «Παντί οὖν δῆλον, ὅτι ἔνθα καί ἄγγελος καί Θεός ὁ αὐτός προσηγόρευται, ὁ Μονογενής ἐστι δηλούμενος, ἐμφανίζων ἑαυτόν κατά γενεάν τοῖς ἀνθρώποις, καί τό θέλημα τοῦ Πατρός τοῖς ἁγίοις ἑαυτοῦ διαγγέλλων. Ὥστε καί ἐπί τοῦ Μωσέως ὄντα ἑαυτόν ὀνομάσας, οὐκ ἄλλος τις παρά τόν Θεόν Λόγον, τόν ἐν ἀρχῇ ὄντα πρός τόν Θεόν, νοηθείη»[11].

Ὁ Εὐνόμιος ἀπήντησεν εἰς αὐτά τά ἐπιχειρήματα τοῦ Βασιλείου μέ τήν ἀξίωσιν ὅτι ὁ Υἱός εἶναι ὁ ἄγγελος τοῦ Ὄντος, ἀλλ’ οὐχί ὁ Ἴδιος «ὁ Ὤν». Ὁ ἄγγελος οὗτος ὀνομάζεται Θεός διά νά δείξῃ τήν ὑπεροχήν του ἐπί ὅλων τῶν πραγμάτων τά ὁποῖα ἐδημιουργήθησαν δι’ αὐτοῦ, ἀλλά αὐτό δέν σημαίνει ὅτι εἶναι «ὁ Ὤν». Οὕτως ὁ Εὐνόμιος ἰσχυρίζεται ὅτι «ὁ μέν ἀποστέλλων Μωσῆν, αὐτός ἦν ὁ ὤν, δι’ οὗ καί ἀπέστελλε καί ἐλάλει· τοῦ μέν ὄντος ἄγγελος, τῶν δέ ἄλλων ἁπάντων Θεός»[12].

Ἡ σοφιστική πανουργία τοῦ ἐπιχειρήματος ἠμπορεῖ νά φαίνεται παράξενος, ἀλλά εἶναι ἐν τούτοις σπουδαία ὡς ἡ μαρτυρία τοῦ γεγονότος, ὅτι ἡ ταυτότης τοῦ Ἀγγέλου, ὁ Ὁποῖος ὀνομάζεται Θεός εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην, μέ τόν Χριστόν, τόν Μονογενῆ Υἱόν τοῦ Θεοῦ καί Δημιουργόν, ἦτο τόσον κατωχυρωμένη εἰς τήν Παράδοσιν, ὥστε οἱ Εὐνομιανοί δέν ἠμποροῦσαν ποτέ νά σκεφθοῦν νά μήν ἀμφισβητήσουν ὡς ὁ Αὐγουστῖνος, εἷς νεώτερος σύγχρονος αὐτῶν, ἕτοιμος νά πράξῃ τοῦτο εἰς τήν Βόρειον Ἀφρικήν, παρά τό γεγονός ὅτι ὁ ὑποτιθέμενος δάσκαλός του Ἀμβρόσιος καί ὅλοι οἱ λοιποί Δυτικοί Πατέρες συνεφώνησαν μέ τήν Παράδοσιν, τήν ὁποίαν περιεγράψαμεν ἐδῶ.

Ὁ Μέγας Βασίλειος δέν ἠμποροῦσε νά ἀπαντήσῃ εἰς τάς ἐρωτήσεις τοῦ Εὐνομίου κατά τῶν ἰδικῶν του ἐπιχειρημάτων, διότι εἶχεν ἀποθάνει. Ἔτσι ὁ ἀδελφός του Γρηγόριος ἔκαμε αὐτό εἰς τά 12 βιβλία του, «Κατά Εὐνομίου», τά ὁποῖα ἀνεκοίνωσεν εἰς τόν ἅγιον Ἱερώνυμον κατά τήν διάρκειαν τῆς Β΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου, τό 381.

Ὁ ἅγιος Γρηγόριος μεταξύ τῶν ἄλλων ἰσχυρίζεται ὅτι «εἰ Μωϋσῆς μέν παραιτεῖται τόν ἄγγελον[13] αὐτός δέ ὁ χρηματίζων αὐτῷ συνέμπορος γίνεται, καί καθηγεμών τῆς στρατιᾶς,[14] φανερῶς ἀποδείκνυται διά τούτων, ὅτι ὁ τῇ τοῦ ὄντος ἐπωνυμίᾳ ἑαυτόν γνωρίσας, ὁ μονογενής ἐστι Θεός. Εἰ δέ πρός τοῦτό τις ἀντιλέγοι, τῆς Ἰουδαϊκῆς ὑπολήψεως ἔσται συνήγορος, τόν Υἱόν μή συμπαραλαμβάνων εἰς τήν τοῦ λαοῦ σωτηρίαν. Εἰ γάρ ἄγγελος μέν τοῖς Ἰσραηλίταις οὐ συνεπέρχεται· ὁ δέ διά τῆς τοῦ ὄντος ἐπωνυμίας δηλούμενος, ὁ Μονογενής οὐκ ἔστι, καθώς Εὐνόμιος βούλεται, οὐδέν ἄλλο ἤ τά ἐκ τῆς συναγωγῆς δόγματα πρός τήν Ἐκκλησίαν τοῦ Θεοῦ μεταφέρεται. Οὐκοῦν τῶν δύο τό ἕτερον ἐξ ἀνάγκης ὁμολογήσουσιν, ἤ μηδαμοῦ παρεῖναι τῷ Μωϋσῇ τόν μονογενῆ Θεόν, ἤ αὐτόν τόν Υἱόν εἶναι τόν ὄντα, παρ’ οὗ ὁ λόγος πρός τόν θεράποντα γίνεται. Ἀλλ’ ἀντιλέγει τοῖς εἰρημένοις αὐτήν τήν Γραφήν[15] προτεινομένους λέγουσαν, ἀγγέλου προτετάχθαι φωνήν, καί οὕτως ἐπῆχθαι τόν τοῦ ὄντος διάλογον. Τοῦτο δέ οὐκ ἀντίρρησις, ἀλλά βεβαίωσις τῶν ἡμετέρων ἐστίν. Καί ἡμεῖς γάρ φαμεν ἐναργῶς τόν προφήτην τό περί τοῦ Χριστοῦ μυστήριον ἐμφανές ποιῆσαι τοῖς ἀνθρώποις βουλόμενον, ἄγγελον τόν ὄντα προσαγορεῦσαι, ὡς ἄν μή μόνης της τοῦ ὄντος ἐπωνυμίας κατά τόν διάλογον εὑρισκομένης, πρός τόν Πατέρα ὁ νοῦς τῶν λεγομένων ἐπαναφέροιτο»[16].

Τά κείμενα αὐτά τῶν ἐγκρίτων Πατέρων τῆς Α΄ καί Β΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου θά ἔπρεπε νά εἶναι ἐπαρκεῖς ἐνδείξεις ὅτι διά τούς Πατέρας τῶν Συνόδων τό δόγμα τῆς Ἁγίας Τριάδος ἦτο ταυτόν μέ τάς ἐμφανίσεις τοῦ Χριστοῦ, τοῦ ἀσάρκου Λόγου εἰς τούς Προφήτας καί (τοῦ Ἰδίου Λόγου) μέ τήν ἀνθρωπίνην φύσιν Του εἰς τούς Ἀποστόλους. Οὐδείς μέσα εἰς τήν Ὀρθόδοξον Παράδοσιν, ἐκτός τοῦ Αὐγουστίνου, ἀμφέβαλλε ποτέ δι’ αὐτήν τήν ταυτότητα τοῦ Λόγου μέ αὐτό τό συγκεκριμμένον Ἄτομον, τό ὁποῖον ἀπεκάλυπτεν «ἐν Ἑαυτῷ» τόν ἀόρατον Θεόν τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης εἰς τούς Προφήτας καί, ὁ Ὁποῖος ἔγινεν ἄνθρωπος καί ἐσυνέχισεν αὐτήν τήν ἰδίαν ἀποκάλυψιν τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ ἐντός καί μέσῳ τῆς ἰδικῆς Του ἀνθρωπίνης φύσεως, τήν ὁποίαν ἔλαβεν ἐκ τῆς Παρθένου.

Ἡ ἔρις μεταξύ τῶν Ὀρθοδόξων, τῶν Ἀρειανῶν καί Εὐνομιανῶν δέν ἦτο ἐν σχέσει μέ τό ποιός ἦτο ὁ Λόγος εἰς τήν Παλαιάν καί Καινήν Διαθήκην, ἀλλά ἐν σχέσει μέ τό τί εἶναι ὁ Λόγος καί ποιά εἶναι ἡ σχέσις Του μέ τόν Θεόν Πατέρα. Οἱ Ὀρθόδοξοι ὑπεστήριξαν ὅτι ὁ Λόγος εἶναι ἄκτιστος καί ἄτρεπτος ὑπάρχων πάντοτε ἀπό τήν οὐσίαν ἤ τήν ὑπόστασιν τοῦ Πατρός, ὁ Ὁποῖος αἰωνίως καί κατά φύσιν εἶναι ἡ αἰτία τῆς ὑπάρξεως τοῦ Υἱοῦ Του πρό τῶν αἰώνων. Οἱ Ἀρειανοί καί οἱ Εὐνομιανοί ἐπέμενον ὅτι αὐτός ὁ ἴδιος Ἄγγελος Λόγος εἶναι τρεπτόν δημιούργημα τοῦ Θεοῦ, τό ὁποῖον ἔχει τήν ὕπαρξίν Του πρό τῶν αἰώνων ἐκ τοῦ μή ὄντος ὄχι ἀπό τήν φύσιν τοῦ Θεοῦ ἀλλά ἀπό τήν θέλησίν Του.

Οὕτως ἡ βασική ἐρώτησις ἦτο· Εἶδον οἱ Προφῆται καί Ἀπόστολοι μέσα εἰς τήν ἄκτιστον δόξαν τοῦ Θεοῦ (Ὀρθόδοξοι καί Ἀρειανοί) ἤ εἰς τήν κτιστήν ἐνέργειαν (Εὐνομιανοί) ἕνα ἄκτιστον ἤ ἕνα κτιστόν Λόγον, ἕνα Λόγον, ὁ Ὁποῖος εἶναι Θεός κατά φύσιν καί ἔχει συνεπῶς ὅλας τάς ἐνεργείας καί δυνάμεις τοῦ Θεοῦ κατά φύσιν, ἤ ἕνα Θεόν κατά χάριν, ὁ Ὁποῖος ἔχει τινάς, ἀλλά ὄχι ὅλας τάς ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ Πατρός καί τότε μόνον κατά χάριν καί οὐχί κατά φύσιν; Ἀμφότεροι, Ὀρθόδοξοι καί Ἀρειανοί - Εὐνομιανοί, συνεφώνουν κατ’ ἀρχήν ὅτι, ἐάν ὁ Λόγος ἔχῃ ὅλας τάς δυνάμεις καί ἐνεργείας τοῦ Πατρός κατά φύσιν, τότε εἶναι ἄκτιστος, ἐάν ὄχι, τότε Αὐτός εἶναι κτίσμα.

Τό πρόβλημα εἰς τό κέντρον τῆς διαμάχης ταύτης ἦσαν αἱ ἐμπειρίαι τῆς ἀποκαλύψεως ἤ τοῦ δοξασμοῦ ἤ τῆς θεώσεως, τάς ὁποίας παρέχει ὁ Θεός, ἐν τῷ Πνεύματί Του μέσῳ τοῦ Λόγου Του - Ἀγγέλου - Χριστοῦ εἰς τούς Προφήτας, Ἀποστόλους καί Ἁγίους. Αἱ ἐμπειρίαι αὕται ἤ αὐτοί οἱ βίοι τῶν Ἁγίων εἶναι καταγεγραμμένοι ἀρχικῶς εἰς τήν Βίβλον, ἀλλά ἐπίσης εἰς τήν μεταβιβλικήν συνέχισιν τῆς Πεντηκοστῆς εἰς τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ, τήν Ἐκκλησίαν. Ἑπομένως, ἀμφότεροι αἱ πλευραί ἐπεκαλοῦντο τούς Πατέρας ὅλων τῶν αἰώνων, ἀρχίζοντες μέ τούς βίους των, τούς καταγεγραμμένους εἰς τήν Γένεσιν καί ἐπεκτεινομένους ἕως τῶν ἡμερῶν των. Αὐτοί δέν ἠμποροῦν νά συμφωνήσουν μέ τήν αὐθεντίαν τῶν Μαρτύρων τῆς ἐποχῆς των, ἀλλά εἶχον ἕν κοινόν σημεῖον συζητήσεως εἰς τήν Παλαιάν καί τήν Καινήν Διαθήκην, καθώς καί εἰς τήν προηγουμένην Πατερικήν Παράδοσιν.

Τοιουτοτρόπως οἱ Ὀρθόδοξοι καί οἱ αἱρετικοί χρησιμοποιοῦν ἀμφοτέρας, τήν Παλαιάν καί τήν Καινήν Διαθήκην ἄνευ διακρίσεως, διά ν’ ἀποδείξουν ἄν οἱ Προφῆται καί οἱ Ἀπόστολοι εἶδαν μίαν κτιστήν ἤ ἄκτιστον θείαν ὑπόστασιν ἤ πρόσωπον τοῦ Χριστοῦ. Ἡ ἐπιχειρηματολογία εἶναι ἁπλή. Ἀμφότεροι αἱ πλευραί καταγράφουν ὅλας τάς δυνάμεις καί ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ τάς ἀναγραφομένας εἰς τήν Βίβλον. Κάνουν τό ἴδιο διά τόν Ἄγγελον - Λόγον - Μονογενῆ Υἱόν. Τότε συγκρίνουν αὐτάς νά ἰδοῦν ἐάν ταυτίζωνται ἤ ὄχι. Αὐταί αἱ ἐνέργειαι δέν ἀρκεῖ νά εἶναι ἁπλῶς ὅμοιαι, ἀλλά νά εἶναι ταυτόν.

Ἀμφότεροι, Ὀρθόδοξοι καί Ἀρειανοί, συνεφώνουν πλήρως μέ τήν κληρονομηθεῖσαν Παράδοσιν, τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, μαρτυρουμένην διά τῶν Ἀποστόλων καί Ἁγίων, εἰς τούς ὁποίους ὁ Θεός ἀποκαλύπτει τήν δόξαν Του, ἐν τῷ Ἐνσαρκωθέντι Υἱῷ Του, διότι τά κτίσματα δέν ἠμποροῦν νά γνωρίζουν τήν ἄκτιστον οὐσίαν τοῦ Θεοῦ καί διότι μεταξύ ἀκτίστου καί κτιστοῦ ἐκ τοῦ μή ὄντος οὐδεμία ὁμοιότης ὑπάρχει. Οὕτως, διά νά ἀποδείξουν οἱ Ἀρειανοί ὅτι ὁ Λόγος εἶναι κτίσμα, ἰσχυρίζοντο ὅτι Οὗτος δέν γνωρίζει οὔτε τήν οὐσίαν τοῦ Θεοῦ οὔτε τήν ἰδικήν Του οὐσίαν καί δέν εἶναι κατ’ οὐδένα τρόπον ὅμοιος μέ τόν Θεόν. Οἱ Ὀρθόδοξοι ἰσχυρίζοντο ὅτι ὁ Λόγος γνωρίζει τήν οὐσίαν τοῦ Πατρός καί εἶναι κατά πάντα ὅμοιος μέ τόν Πατέρα, ἔχοντας ὅλα, ὅσα ἔχει ὁ Πατήρ, (ὁ Υἱός ἔχει) κατά φύσιν ἐκτός τῆς Πατρότητος ἤ τό νά εἶναι αἰτία τῆς ὑπάρξεως τοῦ Ἑαυτοῦ Του καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.

Οἱ Ὀρθόδοξοι καί οἱ Ἀρειανοί συνεφώνουν ὅτι, ὅ,τι εἶναι ὁ Θεός ἐν Ἑαυτῷ κατά φύσιν καί ὅ,τι εἶναι Οὗτος ἤ (ὅ,τι) κάνει κατά βούλησιν δέν ταυτίζονται, ἀλλά διαφωνοῦν ὀξέως εἰς τήν ἐφαρμογήν τῆς διακρίσεως μεταξύ τῆς θείας οὐσίας καί θελήσεως ἤ ἐνεργείας. Οὕτως οἱ Ὀρθόδοξοι ἰσχυρίζοντο ὅτι ὁ Θεός εἶναι αἴτιος τῆς ὑπάρξεως τοῦ Λόγου κατά φύσιν καί τῆς ὑπάρξεως τῶν δημιουργημάτων κατά βούλησιν ἐνῶ οἱ Ἀρειανοί ἰσχυρίζοντο ὅτι ἀμφότερα, καί ὁ Λόγος καί ὅλα τά ἄλλα δημιουργήματα, εἶναι προϊόντα τῆς θείας βουλήσεως.

Ἐναντίον αὐτῶν τῶν θέσεων οἱ Εὐνομιανοί ἰσχυρίζοντο ὅτι ἡ οὐσία καί ἡ ἄκτιστος ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ εἶναι ταυτόν, ὅτι ὁ Λόγος εἶναι προϊόν τῆς κτιστῆς ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ, ὅτι τό Ἅγιον Πνεῦμα εἶναι τό προϊόν τῆς κτιστῆς ἐνεργείας τοῦ Λόγου καί ὅτι κάθε κτιστόν εἶδος εἶναι προϊόν τῶν χωριστῶν ἤ διακρινομένων κτιστῶν ἐνεργειῶν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἐάν κάθε εἶδος δέν εἶχε τήν ἀτομικήν του ἐνέργειαν ἐκ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, θά ὑπῆρχε μόνον ἕν κτιστόν εἶδος καί ὄχι πολλά, συμφώνως πρός τόν Εὐνόμιον.

Ὁ Εὐνόμιος μέ αὐτά πράγματι μιμεῖται μέ ἰδικόν του τρόπον τήν βιβλικήν καί πατερικήν μαρτυρίαν τοῦ δοξασμοῦ. Εἰς τόν βιβλικόν καί πατερικόν δοξασμόν κάθε δημιούργημα μετέχει καί κάθε Ἅγιος κοινωνεῖ μέ τόν Λόγον, ὁ Ὁποῖος εἶναι παρών εἰς τόν καθένα πολλαπλασιάζων ἀδιαιρέτως τήν ἄκτιστον δόξαν Του, ἡ ὁποία εἶναι ὁλόκληρος καί ὄχι ἐν μέρει εἰς τόν καθένα, παροῦσα εἰς (τόν καθένα) καί ἐντός τοῦ καθενός, καθώς ἐδίδαξεν ὁ Χριστός[17] καί ἀπεκάλυψεν κατά τήν Πεντηκοστήν[18] καί ἡ ὁποία φέρει ἐν Λόγῳ καί τόν Πατέρα καί τό Ἅγιον Πνεῦμα. Αὐτό σημαίνει ὅτι δέν ὑπάρχουν ἀρχέτυπα εἰς τόν Θεόν καί ὅτι ὁ Θεός συνέχει ὄχι μόνον τά εἴδη ἀλλά κάθε φρικτόν μέρος τῆς ὑπάρξεως εἰς ὅλας τάς πολλαπλάς του μορφάς. Οὕτως τό ἄτομον ποτέ δέν θυσιάζεται ἀπό τόν Χριστόν δι’ ἕν ὑποτιθέμενον κοινόν καλόν, ἀλλά ταυτοχρόνως τό κοινόν καλόν εἶναι τό καλόν διά κάθε ἄτομον. Ὡς συνέπεια τοῦ μυστηρίου τῆς Ἀναλήψεως τοῦ Χριστοῦ ἐν τῇ ἰδικῇ Του κυρίᾳ δόξῃ καί ἐν τῇ φανερώσει Του εἰς τούς Μαθητάς Του ἐν τῷ Πνεύματι τῆς δόξης, τήν Πεντηκοστήν. Οὗτος εἶναι τώρα Ὅλος παρών εἰς τόν καθένα καί ἐντός αὐτοῦ ὁ ὁποῖος εὑρίσκεται εἰς τά στάδια τοῦ φωτισμοῦ καί τοῦ δοξασμοῦ (θεώσεως). Δι’ αὐτόν τόν λόγον καθένας, ὁ ὁποῖος κοινωνεῖ τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματος τοῦ Χριστοῦ εἰς τήν Θείαν Εὐχαριστίαν μεταλαμβάνει ὄχι μέρος τοῦ Χριστοῦ, ἀλλά ὁλόκληρον τήν ἀνθρωπίνην φύσιν τοῦ Χριστοῦ, ἡ ὁποία ἀπό τήν Πεντηκοστήν μερίζεται ἀμερίστως εἰς κάθε μέλος τοῦ Σώματός Του. Οὕτως διά συμμετοχῆς εἰς τόν εὐχαριστιακόν ἄρτον, ὁ ὁποῖος εἶναι εἷς καί εἰς τό ποτήριον, τό ὁποῖον εἶναι ἕν, κάθε μέλος τοῦ Σώματος τοῦ Χριστοῦ μεταλαμβάνει ὄχι μέρος, ἀλλά ὁλόκληρον τόν Χριστόν καί γίνεται, ὅ,τι ἤδη εἶναι, ναός ἤ μονή τοῦ Πατρός καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐν τῷ Ἐνσαρκωθέντι Λόγῳ ἀπό κοινοῦ μέ τά ἄλλα μέλη τοῦ Σώματος τοῦ Χριστοῦ.

2) Μύησις εἰς τήν Ζωήν καί εἰς «πᾶσαν τήν Ἀλήθειαν», δηλαδή τόν Χριστόν, διά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος κατά τήν Πεντηκοστήν.

Ὅλαι αἱ διακρίσεις, αἱ ὁποῖαι ἀνεπτύχθησαν καί διευκρινίσθησαν κατά τήν διάρκειαν τῶν συζητήσεων, τῶν ἀναφερομένων εἰς τάς Α΄ καί Β΄ Οἰκουμενικάς Συνόδους, μετεφέρθησαν μέσῳ ὅλων τῶν μεταγενεστέρων Οἰκουμενικῶν Συνόδων, αἱ ὁποῖαι εἰς τήν πραγματικότητα ἦσαν προεκτάσεις τῆς Α΄. Τά ρήματα καί νοήματα τῶν Πατέρων ὅμως, δέν ἠμποροῦν νά χωρισθοῦν ἀπό τάς προϋποθέσεις των. Ἠμπορεῖ νά ὑπάρχῃ ποικιλία εἰς τά ρήματα καί νοήματα ἀλλά ὄχι εἰς τάς προϋποθέσεις αὐτῶν.

Αἱ προϋποθέσεις τῶν περί Θεοῦ ρημάτων καί νοημάτων τῶν Πατέρων εὑρίσκονται εἰς τά πνευματικά στάδια: 1) τῆς καθάρσεως τῆς καρδίας 2) τοῦ φωτισμοῦ τῆς καρδίας καί 3) τοῦ δοξασμοῦ ἤ τῆς θεώσως τῆς καρδίας καί τῆς ὅλης ὑπάρξεως τοῦ καθενός, εἰς τόν ὁποῖον ὁ Λόγος ἐμφανίζεται ἐν τῷ Πνεύματί Του καί ἐν Ἑαυτῷ ἀποκαλύπτει τόν Πατέρα. Αὐτός, ὁ ὁποῖος διά τοῦ Πνεύματος ὁρᾷ τόν Χριστό, ὁρᾷ τόν Πατέρα. Αὐτή ἡ ἐμπειρία εἶναι ὁ ἀκρογωνιαῖος λίθος τῶν δογματικῶν διατυπώσεων εἰς τήν Πατερικήν Παράδοσιν.

Ἔχομεν ἤδη παραθέσει μερικά Πατερικά κείμενα, τά ὁποῖα δείχνουν σαφῶς ὅτι οἱ Πατέρες τῶν Α΄ καί Β΄ Οἰκουμενικῶν Συνόδων ἔλαβον τήν κληρονομηθεῖσαν Παράδοσιν ὡς δεδομένην, ὅτι εἰς τάς ἐμπειρίας των τοῦ δοξασμοῦ, αὐτοί, οἱ Προφῆται, Ἀπόστολοι καί Ἅγιοι εἶχαν μίαν πραγματικήν ὅρασιν τοῦ Θεοῦ ἐν τῷ ἀκτίστῳ Του Ἀγγέλῳ - Λόγῳ πρό καί μετά τῆς Ἐνσαρκώσεώς Του. Ὁ Χριστός ἀποκαλύπτων τήν ἄκτιστον δόξαν ἤ βασιλείαν τοῦ Πατρός, ὡς ἰδικήν Του φυσικήν δόξαν κατά τήν Μεταμόρφωσίν Του, τουτέστιν ἐνώπιον τῶν τριῶν Μαθητῶν μέ τήν παρουσίαν τοῦ Μωϋσέως καί τοῦ Ἠλία, εἶναι ἐπανάληψις τῶν ἰδίων ἐμφανίσεων τοῦ Χριστοῦ, ὡς Κυρίου τῆς Δόξης, εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην, ἀλλά τώρα μέσῳ τῆς ἀνθρωπίνης φύσεώς Του. Τό σοβαρόν λάθος τοῦ ἁγίου ἀποστόλου Πέτρου εἰς τήν πρότασιν νά παραγγείλουν σκηνάς διά τό γεγονός (μίαν διά τόν Χριστόν, μίαν διά τόν Ἠλίαν καί μίαν διά τόν Μωυσήν) εἰς μίμησιν τῆς Σκηνῆς τοῦ Μαρτυρίου, εἰς τήν ὁποίαν ὁ Μωϋσῆς ἐκοινώνησεν τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ, ὠφείλετο εἰς τό γεγονός ὅτι ἡ ἀνθρωπίνη φύσις τοῦ Χριστοῦ εἶχεν ἡ ἰδία ἀντικαταστήσει τήν Σκηνήν τοῦ Μαρτυρίου τοῦ Μωϋσέως καί τόν ναόν τοῦ Σολομῶντος καί ἔκαμεν ταῦτα πλεονάζοντα καί ὅτι ὁ Ἴδιος ὁ Χριστός εἶναι Ἐκεῖνος, ὁ Ὁποῖος ἀποκαλύπτει τήν δόξαν Του, τήν ὁποίαν ἔχει κατά φύσιν ἀπό τόν Πατέρα.

Συμφώνως πρός τούς Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας, ἡ ὁμιλία καί ἡ προσευχή τοῦ Χριστοῦ ἀναφερόμεναι εἰς τό Ἰω. 13, 31-17, 26, περιλαμβάνουσαι τήν ὑπόσχεσιν ὅτι, ὅταν ἔλθῃ τό Πνεῦμα τῆς Ἀληθείας «Οὗτος... θά ὁδηγήσῃ ὑμᾶς εἰς πᾶσαν τήν Ἀλήθειαν»,[19] ἐξεπληρώθησαν κατά τήν Πεντηκοστήν, ἡ ὁποία ἔγινεν ἡ διαρκής ἐμπειρία ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι ἔκτοτε ἡνώθησαν μέ τήν κοινωνίαν τῶν δοξασμένων.

Αὐτό δέν σημαίνει ὅτι οἱ Προφῆται δέν εἶχαν ὁδηγηθῇ εἰς τήν Ἀλήθειαν, ἤ ὅτι οἱ Ἀπόστολοι δέν εἶχαν ὁδηγηθῇ εἰς τήν Ἀλήθειαν, μερικοί διά τοῦ φωτισμοῦ, ἄλλοι διά τοῦ δοξασμοῦ ἐπίσης. Ἀλλά ὅτι οἱ Ἀπόστολοι ἐπρόκειτο νά ὁδηγηθοῦν εἰς πᾶσαν τήν Ἀλήθειαν κατά τήν ἀποκάλυψιν τῆς Πεντηκοστῆς. Κατ’ οὐδένα τρόπον αὐτό δέν σημαίνει ὅτι ἡ Ἐκκλησία θά ὡδηγῆτο σταδιακῶς ἤ εἰς πληρεστέραν κατανόησιν πάσης της ἀληθείας, ἤ εἰς τήν ἀποκατάστασιν ἤ δημιουργίαν τῆς ἑνότητος μεταξύ τῶν διηρημένων ἐκκλησιῶν. Ἡ ὁμιλία τοῦ Χριστοῦ καί ἡ προσευχή διά ἑνότητα εἶναι διά τήν ἑνότητα τῶν Ἀποστόλων καί τῶν πιστῶν εἰς τήν ἐμπειρίαν τοῦ δοξασμοῦ, δηλαδή ὅρασιν (θέαν) τῆς ἀκτίστου δόξης τῆς Ἁγίας Τριάδος ἐν τῇ ἀνθρωπίνῃ φύσει τοῦ Χριστοῦ[20], χαρισμένη ἐν τῇ πληρότητί της διά τῆς μεθέξεως ἐν τῇ ἐμπειρίᾳ τῆς Πεντηκοστῆς.

Ὁ δοξασμός τῆς Πεντηκοστῆς ἠκολούθησε τά στάδια τῆς καθάρσεως καί τοῦ φωτισμοῦ τῶν Μαθητῶν τοῦ Χριστοῦ, ὡς σαφῶς ἀντανακλᾶται ἐν τῇ Εὐαγγελικῇ Παραδόσει. Τά Εὐαγγέλια Ματθαίου, Μάρκου καί Λουκᾶ ἀνταποκρίνονται εἰς τό στάδιον τῆς καθάρσεως τῆς καρδίας τῶν Κατηχουμένων καί τό Εὐαγγέλιον τοῦ Ἰωάννου εἰς τό στάδιον τοῦ φωτισμοῦ καί τοῦ δοξασμοῦ. Εἰς τό στάδιον τοῦ φωτισμοῦ, ἡ ἰδιοτελής ἀγάπη μετατρέπεται εἰς ἀνιδιοτελῆ ἀγάπην καί ἑτοιμάζει τούς Μαθητάς νά ἴδουν εἰς τόν Χριστόν τήν θεότητα τῆς Ἁγίας Τριάδος, ὡς δόξαν καί ὄχι ὡς πῦρ καταναλίσκον. Ἡ ἀνιδιοτελής ἀγάπη, εἶναι ἡ προϋπόθεσις διά νά ὁδηγηθῇ ὁ Πιστός εἰς «πᾶσαν τήν ἀλήθειαν», διά τοῦ Πνεύματος τοῦ Χριστοῦ. Αὐτό σημαίνει ὅτι τά δόγματα καί ἡ πνευματικότης εἶναι ἀδιαχωρίστως ἡνωμένα εἰς τά στάδια τῆς καθάρσεως καί τοῦ φωτισμοῦ. Ἀλλά εἰς τήν κατάστασιν τοῦ δοξασμοῦ, τό δόγμα ἤ ἡ γνῶσις περί Θεοῦ ἀντικαθίσταται διά τῆς ἀκτίστου πραγματικότητος, τήν ὁποίαν αὐτό (δόγμα) θέλει νά δείξῃ ἀλλά δέν ἠμπορεῖ νά ἐκφράσῃ.

Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, ὁ ὁποῖος ἐπικαλεῖται τήν ἰδικήν του ἐμπειρίαν τοῦ δοξασμοῦ εἰς τήν ἀναίρεσιν τῶν ἰσχυρισμῶν τῶν Εὐνομιανῶν ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἠμπορεῖ νά γνωρίσῃ τήν οὐσίαν τοῦ Θεοῦ[21] τονίζει τό σημεῖον αὐτό σαφῶς. Ἀναφέρει ὅτι κάποιος φιλόσοφος (ὁ Πλάτων) ἰσχυρίζεται ὅτι «φράσαι Θεόν ἀδύνατον, νοῆσαι χαλεπόν». Ὁ ἅγιος Γρηγόριος διαφωνεῖ τονίζων ὅτι «Θεόν φράσαι μέν ἀδύνατον, νοῆσαι δέ ἀδυνατώτερον, τό μέν γάρ νοηθέν, τάχα ἄν λόγος δηλώσειεν, εἰ καί μή μετρίως, ἀλλ’ ἀμυδρῶς γε...»[22]. Αὐτό σημαίνει ὅτι νά ἐννοήσῃ τις καί νά ἐκφράσῃ τόν Θεόν δέν εἶναι μόνον ἀδύνατον εἰς τούς ἀπίστους, ἀλλά ἀκόμη καί εἰς τούς φίλους τοῦ Θεοῦ, οἱ ὁποῖοι ἔχουν φθάσει εἴτε εἰς τόν φωτισμόν εἴτε εἰς τόν δοξασμόν. Ὁ Θεός παραμένει μυστήριον ἀκόμη καί ὅταν ὁρᾶται.

Ἐν τούτοις, ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι φθάνουν εἰς τόν φωτισμόν καί τόν δοξασμόν, χρησιμοποιοῦν νοήματα καί ρήματα εἰς τήν ὁμιλίαν περί Θεοῦ. Βεβαίως, αὐτά τά νοήματα καί ρήματα εἶναι ἐμπνευσμένα ἀπό τήν ἐμπειρίαν τοῦ δοξασμοῦ. Οἱ πνευματικοί πατέρες χρησιμοποιοῦν ρήματα καί νοήματα διά νά ὁδηγήσουν τούς ἄλλους μέσῳ τῆς καθάρσεως εἰς τόν φωτισμόν, ὡς ἔκαναν οἱ Προφῆται, οἱ Ἀπόστολοι καί ὁ Ἴδιος ὁ Χριστός. Ἑπομένως, νά χρησιμοποιῇ τις τά νοήματα αὐτά καί τά ρήματα ὡς μέσον φιλοσοφικῆς θεωρίας περί Θεοῦ, εἶναι εἰς κακήν χρῆσιν ἀμφοτέρων, δηλαδή καί αὐτομάτως ὁδηγεῖ τινά εἰς πλάνην, ἡ ὁποία τόν ἀποκόπτει ἀπό τήν δυνατότητα νά εἶναι κεκαθαρμένος εἰς τήν καρδίαν καί ἀπό τό νά φθάσῃ εἰς τόν φωτισμόν. Αὐτή ἡ κακή χρῆσις τῶν περί Θεοῦ νοημάτων καί ρημάτων εἶναι ἡ πηγή ὅλων τῶν αἱρέσεων.

Ὁ εὐσεβιστικός καί φιλοσοφικός στοχασμός περί τῆς Βίβλου καί ἡ βιβλική κριτική μέσα εἰς αὐτά τά πλαίσια τῆς σχέσεως, εἶναι ἀδιέξοδοι δρόμοι, οἱ ὁποῖοι δέν ὁδηγοῦν εἰς τήν πραγματικότητα, τήν ὁποίαν δεικνύει ὁ Χριστός καί εἰς τήν Παλαιάν καί τήν Καινήν Διαθήκην. Ἡ Βίβλος δέν εἶναι ἀποκάλυψις ἤ Λόγος τοῦ Θεοῦ, ἀλλά σχετική πρός αὐτά. Ἡ ἀποκάλυψις καί ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ κοινωνοῦνται εἰς τούς ἀνθρώπους μόνον μέσῳ τῆς καθάρσεως εἰς τά στάδια τοῦ φωτισμοῦ καί εἰδικῶς τοῦ δοξασμοῦ ἤ τῆς θεώσεως, εἰς τά ὁποῖα ἡ Πεντηκοστή μεταδίδεται ἀπό γενεᾶς εἰς γενεάν ὡς ἡ βάσις καί τό κεντρικόν σημεῖον τῆς Ἀποστολικῆς Παραδόσεως καί διαδοχῆς.

Εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην ἔχομεν τάς ἐμφανίσεις τοῦ Θεοῦ εἰς τούς Προφήτας διά τοῦ Ἀγγέλου - Λόγου, ὁ Ὁποῖος συνεχίζει εἰς τήν Ἐνσάρκωσίν Του νά ἐμφανίζηται ἐν δόξῃ εἴς τινας τῶν Ἀποστόλων, π.χ. κατά τήν Μεταμόρφωσίν Του. Οὗτος ἐξηγεῖ εἰς τούς Μαθητάς Του ὅτι ἐντός ὀλίγου δέν θά τόν ἴδουν πλέον, διότι πρέπει νά πάῃ πρός τόν Πατέρα Του, ἀλλά πάλιν ἐντός ὀλίγου αὐτοί θά τόν ἴδουν[23]. Τοῦτο ἐπραγματώθη προκαταρκτικῶς εἰς τάς μετά τήν Ἀνάστασιν ἐμφανίσεις τοῦ Χριστοῦ εἰς τούς Μαθητάς Του, ἐμφανίσεις, εἰς τάς ὁποίας ὁ κόσμος δέν ἠμποροῦσε ἐλευθέρως νά συμμετάσχῃ. Ἐν συνεχείᾳ ἔχομεν τήν τελικήν ἐξαφάνισίν Του ἀπό τά μάτια τοῦ κόσμου εἰς τήν Ἀνάληψίν Του καί τήν ἐπανεμφάνισίν Του κατά τήν Πεντηκοστήν ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι, τό Ὁποῖον ἔκτοτε μορφώνει ὁλόκληρον τόν Χριστόν εἰς ἕνα ἕκαστον τῶν Μαθητῶν καί Πιστῶν, οἱ ὁποῖοι εἶναι κατηλλαγμένοι μέ τόν Χριστόν καί φίλοι τοῦ Θεοῦ[24] καί ξεπέρασαν τό στάδιον τοῦ δούλου[25]. Ὁ ὅρος τοῦ Παύλου διά τήν Ἐκκλησίαν, ὡς τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ, εἶναι τό ἀποτέλεσμα τοῦ νέου τρόπου, κατά τόν ὁποῖον ἡ ἀνθρωπίνη φύσις τοῦ Χριστοῦ μετέχει εἰς τό μυστήριον τῆς παρουσίας τοῦ Θεοῦ διά τοῦ Ἀγγέλου - Λόγου εἰς τούς φωτισμένους καί δοξασμένους, μερίζων Ἑαυτόν ἀμερίστως ἐν τῇ δόξῃ Του. Οὕτως ἀπό τήν Πεντηκοστήν ἡ ἀνθρωπίνη φύσις τοῦ Χριστοῦ μερίζεται ἐπίσης ἀμερίστως, οὕτως ὥστε εἶναι ὁλόκληρος παροῦσα εἰς ἕνα ἕκαστον τῶν καταλλαγέντων φίλων τοῦ Θεοῦ. Αὐτό ἀκριβῶς εἶναι ἐκεῖνο, τό ὁποῖον ὁ Χριστός ἐξήγησεν ὅτι θά συνέβαινεν εἰς τό Ἰω. 14,23. Οὕτως κάθε φίλος τοῦ Θεοῦ γίνεται ὁ φορεύς ὁλοκλήρου τοῦ Σώματος τοῦ Χριστοῦ καί ταυτοχρόνως ὅλοι οἱ φίλοι τοῦ Θεοῦ εἶναι ἕν Σῶμα τοῦ Χριστοῦ, συγκεντρωμένοι εἰς τόν ἴδιον τόπον (ἐπί τό αὐτό) μετέχοντες εἰς τόν Ἕνα Ἄρτον καί εἰς τό Ἕν Ποτήριον. Αὐτό εἶναι τό Μυστήριον τῆς Ἐκκλησίας ἱδρυμένον κατά τήν Πεντηκοστήν καί «πᾶσα ἡ ἀλήθεια», εἰς τήν ὁποίαν ὑπεσχέθη ὁ Χριστός ὅτι ὁ Παράκλητος θά ὁδηγήσῃ τούς φίλους Του. Οὕτως τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ εἶναι οἰκοδομημένον μέ τήν προσθήκην τῶν φωτισμένων καί δοξασμένων ἀπό κάθε γενεάν μέχρι τῆς συντελείας.

Πρό τοῦ θανάτου καί τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Χριστοῦ ἀκόμη καί οἱ δοξασμένοι, ὡς οἱ Πατριάρχαι καί οἱ Προφῆται, ἀπέθανον φυσικόν καί πνευματικόν θάνατον καί ἀνέμενον τήν πνευματικήν των καί σωματικήν ἀνάστασιν, τήν ὁποίαν οἱ Πατέρες ὀνομάζουν πρώτην καί δευτέραν ἀνάστασιν. Ὁ πνευματικός θάνατος εἶναι ἤ νά μή βλέπουν τήν δόξαν τοῦ Θεοῦ, ἤ νά βλέπουν αὐτήν τήν ἰδίαν δόξαν ὡς «πῦρ καταναλίσκον» καί «σκότος ἐξώτερον» τῆς κολάσεως. Ἡ πρώτη ἀνάστασις εἶναι διαρκής καί ἀδιάκοπος θέα τῆς δημιουργίας ἐν τῇ δόξῃ τοῦ Θεοῦ ἐν Χριστῷ, καθώς εἰς τήν περίπτωσιν καί εἰς τήν κοινωνίαν τῶν Ἁγίων, πέραν τοῦ τάφου ἀπό τοῦ θανάτου καί τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Χριστοῦ. Αὐτοί ἐτελειοποίησαν τόν γάμον των μέ τόν Χριστόν, ὁ ὁποῖος θά ὁλοκληρωθῇ μέ τήν τελικήν ἀνάστασιν καί ἀποκατάστασιν τῶν πάντων. Ἐντεῦθεν τοῦ τάφου, οἱ Πιστοί ἔχουν τόν «ἀρραβῶνα τοῦ Πνεύματος» ἐν ταῖς καρδίαις αὐτῶν, δηλαδή τήν νοεράν προσευχήν[26].

Δέν ὑπάρχει καταλλαγή ἄνευ τοῦ Μυστηρίου τοῦ Σταυροῦ, τό ὁποῖον ταυτίζεται μέ τόν δοξασμόν. Κανείς δέν ἠμπορεῖ νά γίνῃ φίλος τοῦ Θεοῦ, ἐκτός, ἐάν ἑκουσίως σηκώσῃ τόν ἰδικόν Του σταυρόν καί ἀκολουθήσῃ τόν Χριστόν. Νά δοξασθῇς σημαίνει νά σταυρωθῇς, τό ὁποῖον μέ τήν σειρά του σημαίνει νά ἔχῃς τήν δύναμιν τοῦ Θεοῦ νά μετατρέψῃς τήν ἰδιοτελῆ καί ἐγωκεντρικήν ἀγάπην εἰς θεοειδῆ, δηλαδή εἰς ἀγάπην «ἥτις οὐ ζητεῖ τά ἑαυτῆς». Αὐτή ἡ καταλλαγή τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν Θεόν ἦτο ἐνεργός εἰς τούς Πατριάρχας, Προφήτας καί Ἀποστόλους πρό τῆς Σταυρώσεως, διότι αὐτοί συμμετεῖχον εἰς τό Μυστήριον τοῦ Σταυροῦ. Διά τοῦτο, αὐτοί ἔγιναν φίλοι τοῦ Θεοῦ καί ἔλαβον τήν δωρεάν τῆς παρρησίας νά μαλώνουν μέ τόν Θεόν χάριν τῆς σωτηρίας τῶν ἄλλων.

Τό Μυστήριον τοῦ Σταυροῦ εἶναι ἡ ἄκτιστος καταλλάσσουσα δύναμις τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία θεραπεύει τάς ἀσθενείας ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι θέλουν νά δεχθοῦν θεραπείαν ὑπακούοντας μέχρι θανάτου εἰς τό θέλημα τοῦ Θεοῦ Λόγου, ὁ Ὁποῖος ἔδωκε τόν νόμον εἰς τόν Μωϋσήν καί τούς μακαρισμούς εἰς τούς Ἀποστόλους. Ἡ ἑκουσία Σταύρωσις τοῦ Κυρίου τῆς Δόξης εἶναι ἡ πλήρης, ἀλλ’ ὄχι ἡ μόνη φανέρωσις εἰς τήν ἱστορίαν τῆς δυνάμεως τοῦ Μυστηρίου τοῦ Σταυροῦ. Κάθε δοξασμός ἑνός φίλου τοῦ Θεοῦ καί πρό καί μετά τῆς Σταυρώσεως τοῦ Χριστοῦ εἶναι ἐπίσης φανέρωσις τῆς δυνάμεως τοῦ Μυστηρίου τούτου[27].

3) Διάγνωσις καί θεραπεία.

Ἡ Πατερική Παράδοσις ἦτο ὑποχρεωμένη νά χρησιμοποιήσῃ τήν φιλοσοφικήν γλῶσσαν τῆς ἐποχῆς της, διά νά γίνῃ κατανοητή καί νά πολεμήσῃ τάς αἱρετικάς διαστροφάς τῆς ἐκκλησιαστικῆς Παραδόσεως. Τοῦτο, ἐν τούτοις, δέν σημαίνει ὅτι ἡ φιλοσοφία ἐχρησίμευσεν εἰς τήν κατανόησιν τῆς διδασκαλίας τοῦ Χριστοῦ. Πάντως, οἱ Πατέρες ἀπέρριπτον τούς ἀφηρημένους στοχασμούς περί Θεοῦ καί τῆς σχέσεώς Του μέ τήν δημιουργίαν καί ἐπέμενον εἰς τήν ἐμπειρικήν προσέγγισιν τῆς ἑνώσεως μετά τοῦ Θεοῦ, διά μέσου τῆς καθάρσεως καί τοῦ φωτισμοῦ τῆς καρδίας. Ἐντός αὐτοῦ τοῦ πλαισίου πρέπει νά ἐννοηθοῦν οἱ ὅροι αὐτῶν (δηλαδή τῶν Πατέρων), «πρᾶξις» (κάθαρσις, φωτισμός) καί «θεωρία» (ὅρασις). Τοῦτο δέν ἔχει καμμίαν σχέσιν μέ τήν μεσαιωνικήν δυτικήν διάκρισιν μεταξύ κοινωνικῆς δράσεως καί στοχαστικῆς θεωρίας περί Θεοῦ, ἡ ὁποία διά τούς Πατέρας εἶναι δαιμονική καί πηγή ὅλων τῶν αἱρέσεων. «Πρᾶξις» εἶναι ἡ κάθαρσις τῆς καρδίας καί «θεωρία» εἶναι ἡ ὅρασις τῆς δόξης, τήν ὁποίαν ἡ καρδία ἔχει, ἤ διά τῆς ἐσωτερικῆς πίστεως τοῦ φωτισμοῦ, ἤ διά τοῦ δοξασμοῦ, ἤ τῆς θεώσεως. Θέωσις εἶναι ἡ ὅρασις (θέα) τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ ἐν Χριστῷ. Θέωσις δέν εἶναι ὁ φωτισμός ἤ ἁπλῶς ἡ συμμετοχή εἰς τήν Θείαν Εὐχαριστίαν, ὡς φαίνεται νά πιστεύουν μερικοί Ὀρθόδοξοι σήμερα.

Αἱ διακρίσεις αὕται προϋποθέτουν τό γεγονός ὅτι ἡ καρδία καί ὄχι ἡ διάνοια εἶναι τό κέντρον τῆς πνευματικότητος καί τό μέρος ὅπου μορφοῦται ὁ Θεολόγος καί ἐπίσης τό γεγονός ὅτι ἡ καρδία συνήθως δέν λειτουργεῖ σωστά. Ἐκεῖνοι, τῶν ὁποίων αἱ καρδίαι ἀντλοῦν μόνον αἷμα φυσικῶς, νομίζουν ὅτι ὁ ἐγκέφαλος καί τό νευρικόν σύστημα εἶναι τά γνωστικά κέντρα τοῦ ἀνθρώπου διά τήν ἀνάλυσιν τῶν ἐσωτερικῶν καί ἐξωτερικῶν σχέσεων τινός πρός τήν Παλαιάν καί Καινήν Διαθήκην. Ἡ καρδία φαίνεται νά λαμβάνηται ὡς ἕν τοιοῦτον κέντρον. Αὐτοί φυσικῶς συμπεραίνουν ὅτι αὐτό γίνεται, ἐξ αἰτίας τῆς ἀρχικῆς καί ἀνακριβοῦς ἀντιλήψεως αὐτοῦ.

Ἐν τούτοις, ἡ Ὀρθόδοξος Παράδοσις γνωρίζει ὅτι ἡ καρδία, παραλλήλως μέ τήν ἄντλησιν τοῦ αἵματος εἶναι, ὅταν καλλιεργηθῇ καταλλήλως, ὁ τόπος τῆς κοινωνίας μετά τοῦ Θεοῦ διά τῆς ἀδιαλείπτου προσευχῆς, δηλαδή τῆς ἀεννάου μνήμης τοῦ Θεοῦ. Τά λόγια τοῦ Χριστοῦ, «Μακάριοι οἱ καθαροί τῇ καρδίᾳ ὅτι αὐτοί τόν Θεόν ὄψονται»[28], ἔχουν ληφθῇ πολύ σοβαρῶς, διότι ἔχουν ἐκπληρωθῇ εἰς ὅλους ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι ἔλαβαν τό χάρισμα τοῦ δοξασμοῦ καί πρό καί μετά τῆς Ἐνσαρκώσεως.

Ἡ Πατερική καί Δογματική Θεολογία εἶναι διά τούς Πατέρας ἡ ἰδία πραγματικότης καί μαθαίνεται καταλλήλως, ὅταν ἡ διάνοια παρατηρῇ τάς ἐνεργείας τοῦ Ἁγίου Πνεύματος εἰς τήν καρδίαν καί συνεργῇ εἰς τήν ἐκδίωξιν ὅλων τῶν λογισμῶν καί τῶν καλῶν καί τῶν κακῶν, οἱ ὁποῖοι δέν ἀνήκουν ἐκεῖ, διά νά τούς ἀντικαταστήσῃ μέ τήν μοναδικήν σκέψιν - προσευχήν - μνήμην τοῦ Θεοῦ (τήν μονολόγιστον εὐχήν).

Μέ τήν πάροδον τοῦ χρόνου μερικοί Πατέρες ὠνόμασαν «νοῦν» τήν ἐνέργειαν τῆς ψυχῆς ἐντός τῆς καρδίας, ὅταν αὐτή ἐπανέλθῃ εἰς τήν φυσικήν της κατάστασιν καί ἐπεφύλασσαν τά ὀνόματα «λόγος» καί «διάνοια» διά τήν λογικήν ἤ δι’ ὅ,τι σήμερον πολλοί θά ἐκάλουν ἐγκέφαλον καί τό νευρικόν του σύστημα. Ἄλλοι Πατέρες θά συμπεριλάβουν τήν προσευχητικήν ἐνέργειαν τῆς καρδίας ὑπό τόν ὅρον «νοῦς», εἰς τόν ὁποῖον ἐπίσης τότε συμπεριλαμβάνονται αἱ διανοητικαί καί λογικαί ἐνέργειαι τῆς ψυχῆς συγκεντρωμέναι εἰς τόν ἐγκέφαλον. Διά νά ἀποφευχθῇ σύγχυσις χρησιμοποιοῦμεν τούς ὅρους «νοερά ἐνέργεια» καί «νοερά προσευχή», διά νά προσδιορίσωμεν τήν ἐνέργειαν τοῦ νοός εἰς τήν καρδίαν, ὀνομαζομένην «νοεράν εὐχήν».

Ἡ προσευχή εἰς τήν καρδίαν ἠμπορεῖ νά γίνῃ ἀδιάλειπτος, ἐνῶ ἡ προσευχή ἡ διαμένουσα εἰς τήν διάνοιαν ἤ τόν ἐγκέφαλον ἐνεργεῖ διά τῆς ἀποφάσεως τοῦ προσευχομένου καί εἰς περιόδους ἐκλεγμένας ὑπ’ αὐτοῦ. Ἐκεῖνος, ὁ ὁποῖος ἔχει τό χάρισμα τῆς ἀδιαλείπτου προσευχῆς εἰς τήν καρδίαν του, προσεύχεται ἐπίσης μέ τό μυαλόν του ἤ τήν διάνοιαν, ὅταν προσεύχηται μέ ἄλλους καί διά ἄλλους ἐν τῇ παρουσίᾳ αὐτῶν καί διά ἐποικοδομήν των. Αὐτός, πράγματι εἰς αὐτάς τάς περιόδους προσεύχεται ὁ ἴδιος μέ τήν διάνοιάν του καί ταυτοχρόνως προσεύχεται ἐν τῇ καρδίᾳ του μέ τό Πνεῦμα, μέ τήν γλῶσσαν τῆς Πεντηκοστῆς ἤ τόν λόγον, ὁ ὁποῖος ἐδόθη εἰς αὐτόν διά τοῦ Θεοῦ ἐν Χριστῷ. Ἡ μία εἶναι ἡ προσευχή τοῦ ἀνθρώπου εἰς τόν Θεόν, ἡ ἄλλη ἡ προσευχή τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐν Χριστῷ εἰς τόν Θεόν. Ἐν αὐτῷ ὁ ἀπόστολος Παῦλος λαμβάνει τήν τοιαύτην διπλήν προσευχήν τῶν χαρισματούχων ὡς φυσικόν φαινόμενον εἰς τήν Ἐκκλησίαν τῆς Κορίνθου, ἀλλά ἐπιπλήττει τούς Κορινθίους μέ αὐτό τό χάρισμα, διότι δέν προσεύχονται ἐπίσης μέ τήν διάνοιαν διά τήν ὠφέλειαν τῶν ἄλλων παρόντων, οἱ ὁποῖοι εἶναι ἱκανοί νά προσεύχωνται μόνον μέ τό μυαλόν[29]. Ἀληθῶς ὁ Παῦλος μᾶς λέγει ὅτι, ὅταν οἱ Πιστοί φθάσουν εἰς τήν υἱότητα ἤ τήν υἱοθεσίαν ἐν Χριστῷ αὐτό σημαίνει ὅτι «ἐξαπέστειλεν ὁ Θεός τό Πνεῦμα τοῦ Υἱοῦ αὐτοῦ εἰς τάς καρδίας ὑμῶν, κρᾶζον· ἀββᾶ ὁ Πατήρ, ὥστε οὐκέτι εἶ δοῦλος, ἀλλ’ υἱός· εἰ δέ υἱός, καί κληρονόμος Θεοῦ διά Χριστοῦ»[30]. Ὅταν ὁμιλῇ περί αὐτῆς τῆς προσευχῆς διά τοῦ Πνεύματος ἤ διά τῆς γλώσσης ὁ Παῦλος, δέν ἀναφέρεται εἰς τήν προσευχήν τήν ἀκουστήν εἰς τούς ἄλλους. «Ὁ γάρ λαλῶν γλώσσῃ οὐκ ἀνθρώποις λαλεῖ, ἀλλά τῷ Θεῷ· οὐδείς γάρ ἀκούει, πνεύματι δέ λαλεῖ μυστήρια»[31]. «Ἐάν ἔλθω πρός ὑμᾶς γλώσσαις λαλῶν, τί ὑμᾶς ὠφελήσω, ἐάν μή ὑμῖν λαλήσω...»[32]. Αὐτό δέν πρέπει νά συγχέεται μέ τό ὅτι οἱ Ἀπόστολοι ἔγιναν ἀντιληπτοί κατά τήν ἡμέραν τῆς Πεντηκοστῆς καθείς εἰς τήν ἰδικήν του διάλεκτον. Ὁ Παῦλος ὁμιλεῖ περί αὐτῶν, οἱ ὁποῖοι δέν εἶχον τήν προσευχήν τοῦ Πνεύματος εἰς τάς καρδίας των καί οὕτω δέν ἐγνώριζον τί προσηύχοντο οἱ ἄλλοι, διότι αὐτοί δέν ἤκουγον τίποτε.

Ὁ Παῦλος θεωρεῖ αὐτήν τήν προσευχήν διά τοῦ Πνεύματος ἤ διά τῶν γλωσσῶν εἰς τήν καρδίαν ὡς προϋπόθεσιν τοῦ χαρίσματος τῆς προφητείας. Οὗτος ἰσχυρίζεται, ὅτι ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι ἔλαβον τήν χάριν τῆς προσευχῆς ἀπό τόν Θεόν εἶναι ὑποχρεωμένοι νά φθάσουν εἰς τό νά προφητεύουν: «Θέλω δέ πάντας ὑμᾶς λαλεῖν γλώσσαις, μᾶλλον δέ ἵνα προφητεύητε· μείζων γάρ ὁ προφητεύων ἤ ὁ λαλῶν γλώσσαις, ἐκτός εἰ μή διερμηνεύῃ ἵνα ἡ ἐκκλησία οἰκοδομήν λάβῃ»[33]. Αὐτή ἡ δωρεά τῆς προσευχῆς ἐν Πνεύματι εἶναι ἡ ἔλευσις τοῦ Θεοῦ ἐν Χριστῷ εἰς τήν καρδίαν καί ἡ ἄρσις ἀπό αὐτήν τοῦ καλύμματος, τό ὁποῖον σκοτίζει τήν σωστήν ἀνάγνωσιν τοῦ Μωϋσέως[34]. Ἐν τούτοις, αὐτό τό δῶρον τῆς προφητείας δέν προλέγει πλέον τήν ἔλευσιν τοῦ Ἀγγέλου τῆς Μεγάλης Βουλῆς, ἀλλά ἐξηγεῖ τήν προφητείαν τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ὡς ἐκπληρώθη εἰς τόν Κύριον τῆς Δόξης, ὁ Ὁποῖος ἔγινε Χριστός διά τῆς Γεννήσεως ὡς Ἄνθρωπος ἀπό τήν Παρθένον, τοῦ Ὁποίου τό ἔργον ἐτελειοποιήθη διά τοῦ Θανάτου Του, τῆς Ἀναστάσεως, τῆς Ἀναλήψεως καί τῆς ἐπανόδου ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι κατά τήν Πεντηκοστήν. Αὐτό συνέβη, διότι αὐτός, ὁ ὁποῖος προσεύχεται διά τῶν γλωσσῶν ἤ διά τοῦ Πνεύματος, γνωρίζει τόν Χριστόν ἀναστάντα, προσωπικῶς κατοικοῦντα ἐν τῇ καρδίᾳ του μέ τόν Πατέρα[35], γενόμενος ναός τοῦ Θεοῦ καί οὐχί ἁπλῶς ἀναγινώσκων περί Αὐτοῦ ἐν τῇ Γραφῇ.

Ἡ προσευχή ἐν Πνεύματι, ἤ ἡ νοερά προσευχή ἀποκαλεῖται ἐπίσης ἀένναος μνήμη τοῦ Θεοῦ. Εἶναι αὐτή, ἡ ὁποία ἐξηφανίσθη διά τῆς πτώσεως, ἔχουσα ὡς συνέπειαν τόν σκοτασμόν τοῦ νοός καί τήν σκληρότητα τῆς καρδίας.

Σήμερον ὑπάρχουν γενικῶς δύο γνωστά μνημονικά συστήματα εἰς τάς ζώσας ὑπάρξεις: 1) ἡ κυτταρική μνήμη, ἡ ὁποία ὁρίζει τήν ἀνάπτυξιν καί δραστηριότητα τοῦ ἀτόμου σχετικῶς μέ τόν ἑαυτόν του καί 2) ἡ ἐγκεφαλική μνήμη, ἡ ὁποία ὁρίζει τάς ἐνεργείας καί σχέσεις τοῦ ἀτόμου εἰς τόν ἑαυτόν του καί εἰς τό περιβάλλον του. Ἀκόμη ὑπάρχει εἰς τούς ἀνθρώπους μία μή ἐνεργός ἤ ὑποενεργός μνήμη τοῦ Θεοῦ εἰς τήν καρδίαν, ἡ ὁποία, ὅταν ἐπανέλθῃ εἰς τήν κανονικήν της ἐνέργειαν, καταλήγει εἰς τήν ἀποκατάστασιν ὅλων τῶν ἄλλων σχέσεων, διά τῆς μετατροπῆς τῆς ἰδιοτελοῦς καί ἐγωκεντρικῆς ἀγάπης τῆς βασιζομένης εἰς τόν φόβον, εἰς ἀνιδιοτελῆ ἀγάπην ἐλευθερωμένην ἀπό τόν φόβον[36].

Ἡ πτῶσις τοῦ ἀνθρώπου ἤ ἡ κατάστασις τῆς κληρονομικῆς ἁμαρτίας: εἶναι α) ἡ ἀποτυχία τῆς νοερᾶς ἐνεργείας εἰς τό νά λειτουργῇ σωστά ἤ εἰς τό νά μή λειτουργῇ διόλου, β) ἡ σύγχυσίς της μέ τάς λειτουργίας τοῦ ἐγκεφάλου καί τοῦ σώματος γενικῶς καί γ) ἡ κατά συνέπειαν ὑποδούλωσίς της εἰς τόν φόβον καί τό περιβάλλον. Κάθε ἄτομον λαμβάνει πεῖραν τῆς πτώσεως τῆς ἰδικῆς του, νοερᾶς ἐνεργείας εἰς ποικίλους βαθμούς, ὡς ἐκτίθεται εἰς ἕν περιβάλλον μή - ἐνεργῶν ἤ ὑπό - ἐνεργῶν δραστηριοτήτων. Τό ἀντίθετον εἶναι συνήθως ἀληθές, ὅταν τό περιβάλλον κυριαρχῆται ἀπό τόν ἐν Χριστῷ φωτισμόν, πάλιν εἰς ποικίλους βαθμούς.

Τό ἀποτέλεσμα τῆς ὄχι σωστῆς λειτουργίας τῶν νοερῶν ἐνεργειῶν εἶναι αἱ οὐχί φυσικαί σχέσεις μεταξύ Θεοῦ καί ἀνθρώπου καί ἀνθρώπων μεταξύ των καί ἡ ἰδιοτελής χρῆσις ἀμφοτέρων, Θεοῦ καί πεπτωκότος ἀνθρώπου, διά τήν ἀτομικήν κατανόησιν τῆς ἀσφαλείας καί εὐτυχίας. Ὁ θεός ἤ οἱ θεοί, τούς ὁποίους ὁ ἄνθρωπος φαντάζεται ὅτι ὑπάρχουν ἐκτός τοῦ φωτισμοῦ, εἶναι ψυχολογικαί προβολαί τῆς ἀνάγκης του δι’ ἀσφάλειαν. Ἐξ αἰτίας τοῦ φόβου καί τῆς ἀνησυχίας αἱ σχέσεις του μέ τούς ἄλλους καί μέ τόν Θεόν εἶναι χρησιμοθηρικαί. Οὐχ ἧττον ὅμως, κάθε ἄτομον διατηρεῖται ὑπό τῆς ἀκτίστου δημιουργικῆς καί συνεκτικῆς δόξης, φωτός, δυνάμεως, χάριτος κ.λ.π, τοῦ Θεοῦ, ἀκόμη καί ὅταν δέν εἶναι μέλος τοῦ Σώματος τοῦ Χριστοῦ, ἐφ’ ὅσον δέν ἔχει ὁδηγηθῇ εἰς τόν φωτισμόν διά τῆς καθάρσεως τῆς νοερᾶς ἐνεργείας του εἰς τήν καρδίαν. Ἡ ἀντίδρασις αὐτῆς τῆς ἀμέσου σχέσεώς του ἤ κοινωνίας μετά τοῦ Θεοῦ φθάνει ἀπό τήν πώρωσιν τῆς καρδίας (δηλαδή ἀπό τό σβήσιμο τῆς σπίθας τῆς χάριτος) ἕως τῆς ἐμπειρίας τοῦ δοξασμοῦ τῶν Ἁγίων. Αὐτό σημαίνει ὅτι ὅλοι οἱ ἄνθρωποι εἶναι ἴσοι εἰς τήν κατοχήν τῆς νοερᾶς ἐνεργείας, ἀλλά ὄχι εἰς τήν ποιότητα ἤ τόν βαθμόν ἤ τήν λειτουργίαν αὐτῆς.

Εἶναι σπουδαῖον νά σημειώσωμεν τήν σαφῆ διάκρισιν μεταξύ τῆς πνευματικότητος, ἡ ὁποία εἶναι ριζωμένη ἀρχικῶς εἰς τήν νοεράν δύναμιν τῆς καρδίας, καί τῆς διανοητικότητος, ἡ ὁποία εἶναι ριζωμένη εἰς τόν ἐγκέφαλον. Οὕτω, ἔχομεν τάς ἀκολούθους τέσσαρας κατηγορίας ἀνθρώπων: 1) ἐκείνους μέ τά ὀλίγα διανοητικά προσόντα, οἱ ὁποῖοι φθάνουν εἰς τό ὕψιστον ἐπίπεδον τῆς νοερᾶς τελειότητος, 2) ἐκείνους μέ τά ὕψιστα διανοητικά προσόντα, οἱ ὁποῖοι πίπτουν εἰς τό χαμηλόν ἤ ἀκόμη εἰς τό χαμηλότερον ἐπίπεδον τῆς νοερᾶς ἀτελείας, 3) ἐκείνους οἱ ὁποῖοι φθάνουν εἰς ἀμφότερα, εἰς τά ὕψιστα διανοητικά προσόντα καί τήν νοεράν τελειότητα καί 4) ἐκείνους τῆς πενιχρᾶς διανοητικῆς ἱκανότητος καί προσόντων μέ πώρωσιν τῆς καρδίας.

Αὐτοί οἱ παράγοντες εἶναι τό κλειδί τῆς κατανοήσεως τῆς Πατερικῆς καί Βιβλικῆς διδασκαλίας καί τῆς διατυπώσεως τῶν δογμάτων τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων. Δέν ἔχουν τίποτα νά κάνουν μέ τήν φιλοσοφίαν καί τά μεταφυσικά καί εἶναι πολύ περισσότερον παρόμοια μέ τήν σύγχρονον ψυχιατρικήν. Ὁ ἄνθρωπος δέν ἔχει φυσικήν νοεράν ἐνέργειαν, ἡ ὁποία θά ἔπρεπε νά λειτουργήσῃ σωστά εἰς τήν καρδίαν. Ἡ θεραπεία δι’ αὐτήν τήν ἀσθένειαν, ἡ ὁποία ὀνομάζεται προπατορικόν ἁμάρτημα, εἶναι ἡ ἀένναος μνήμη τοῦ Θεοῦ, ἄλλως ὀνομαζομένη ἀδιάλειπτος προσευχή ἤ φωτισμός, ἡ ὁποία δέν ἔχει τίποτα νά κάμῃ μέ τήν Αὐγουστίνειον ἤ Πλατωνικήν ἀντίληψιν τοῦ φωτισμοῦ μέσῳ ἐνοράσεως ἤ γνώσεως τῶν ἀρχετύπων.

Κατάλληλος προετοιμασία διά τήν ὅρασιν τοῦ Θεοῦ εἰς τήν κοινήν Του δόξαν μετά τοῦ Χριστοῦ εἶναι νά γίνῃ κάποιος ναός τοῦ Ἁγίου Πνεύματος διά τῆς μετατροπῆς τῆς ἰδιοτελοῦς καί χρησιμοθηρικῆς ἀγάπης εἰς ἀνιδιοτελῆ καί μή χρησιμοθηρικήν τοιαύτην. Αὐτή ἡ μετατροπή γίνεται εἰς τό ὕψιστον ἐπίπεδον τοῦ σταδίου τοῦ φωτισμοῦ, τό ὁποῖον καλεῖται θεωρία, δηλαδή ὅρασις (θέα) εἰς αὐτήν τήν περίπτωσιν εἶναι ἡ ὅρασις τῶν ἀκτίστων λόγων ἤ ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ εἰς τήν δημιουργίαν διά τῆς ἀδιαλείπτου προσευχῆς καί τῆς ἀεννάου μνήμης τοῦ Θεοῦ. Ἡ νοερά ἐνέργεια (νοῦς) ἀπελευθεροῦται ἀπό τήν ὑποδούλωσίν της εἰς τήν διάνοιαν, εἰς τά πάθη καί εἰς τό περιβάλλον καί ἐπηρεάζεται μόνον ἀπό αὐτήν τήν μνήμην τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία λειτουργεῖ ταυτοχρόνως μέ τάς συνήθεις δραστηριότητας τῆς καθημερινῆς ζωῆς. Ὅταν ἡ νοερά ἐνέργεια (νοῦς) εἶναι εἰς τοιαύτην κατάστασιν, ὁ ἄνθρωπος ἔχει γίνει ναός τοῦ Θεοῦ ἐν Χριστῷ δι’ Ἁγίου Πνεύματος.

Ὁ Μέγας Βασίλειος γράφει εἰς τόν ἅγιον Γρηγόριον τόν Θεολόγον ὅτι «τοῦτό ἐστι τοῦ Θεοῦ ἐνοίκησις, τό διά τῆς μνήμης ἐνιδρυμένον ἔχειν ἐν ἑαυτῷ τόν Θεόν. Οὕτω γινόμεθα ναός Θεοῦ, ὅταν μή φροντίσι γηΐνας τό συνεχές τῆς μνήμης διακόπτηται, μηδέ τοῖς ἀπροσδοκήτοις πάθεσιν ὁ νοῦς ἐκταράττηται, ἀλλά πάντα ἀποφυγών ὁ φιλόθεος (νοῦς) ἐπί Θεόν ἀναχωρῇ, ἐξελαύνων τά προσκαλούμενα αὐτόν εἰς ἀκρασίαν πάθη, καί τοῖς πρός ἀρετήν ἄγουσιν ἐπιτηδεύμασιν ἐνδιατρίβῃ»[37]. Ὁ Μέγας Βασίλειος δέν λέγει ἐδῶ ὅτι ἕνα ἄτομον γίνεται ναός τοῦ Θεοῦ διά τῆς διακοπῆς τῆς ἀπασχολήσεως τοῦ ἑαυτοῦ του μέ τάς γηΐνας φροντίδας, καί νά σκέπτεται μέ τήν λογικήν του ἀδιαλείπτως μόνον περί Θεοῦ, ἀλλά ἐννοεῖ τήν μνήμην τοῦ Θεοῦ, τῆς νοερᾶς ἐνεργείας ἡ ὁποία συνεχίζεται ταυτοχρόνως μέ τήν ἀπασχόλησιν μέ τάς καθημερινάς ὑποθέσεις καί εἰδικῶς, ὅταν κάποιος ὑφίσταται ταλαιπωρίας.

Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, ὁ παραλήπτης αὐτῆς τῆς ἐπιστολῆς, τονίζει ὅτι «Μνημονευτέον Θεοῦ μᾶλλον ἤ ἀναπνευστέον· καί, εἰ οἷόν τε τοῦτον εἰπεῖν, μηδέ ἄλλο τι ἤ τοῦτο πρακτέον... εἰ δεῖ καί τό Μωϋσέως εἰπεῖν,[38] κοιταζόμενον, διανιστάμενον, ὁδοιποροῦντα, ὅ τι οὖν ἄλλο πράττοντα, καί τῇ μνήμῃ τυποῦσθαι πρός καθαρότητα»[39].

Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἐπιμένει ὅτι τό περί Θεοῦ φιλοσοφεῖν ἐπιτρέπεται μόνον εἰς ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι ἔχουν περάσει τάς ἐξετάσεις καί ἔχουν φθάσει εἰς τήν θεωρίαν καί οἱ ὁποῖοι ἔχουν προηγουμένως καθαρισθῇ εἰς τήν ψυχήν καί εἰς τό σῶμα ἤ τό ὀλιγώτερον καθαρίζονται, δηλαδή μέ τά ἰδικά του λόγια εἰς ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι εἶναι «ἐξητασμένοι καί διαβεβηκότες ἐν θεωρίᾳ καί πρό τούτων καί ψυχήν καί σῶμα κεκαθαρμένοι ἤ καθαιρόμενοι, τό μετριώτατον»[40].

Αὐτή ἡ κατάστασις τῆς θεωρίας ἔχει τά δύο στάδια, τά ὁποῖα ἤδη ἀνεφέραμε: α) τόν συσχετισμόν τοῦ περιβάλλοντος κάποιου διά τῆς ἀεννάου μνήμης τοῦ Θεοῦ εἰς τήν καρδίαν καί β) τήν ὅρασιν τοῦ περιβάλλοντος κάποιου, καί τοῦ ἑαυτοῦ του διαβρωμένου ἀπό τήν δόξαν τοῦ Θεοῦ καί μέ τήν ἐνοίκησιν τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως τοῦ Χριστοῦ. Ὁ δοξασμός ἤ ἡ θέωσις εἶναι δῶρον τοῦ Θεοῦ, τό ὁποῖον δέν ζητεῖ κάποιος, ἀλλά τό δίδει ὁ Θεός εἰς τούς φίλους Του, συμφώνως πρός τάς ἀνάγκας των καί πρός τάς ἀνάγκας τῶν ἄλλων.

Κατά τήν διάρκειαν αὐτοῦ τοῦ τελευταίου σταδίου τῆς δόξης, ἡ ἀδιάλειπτος προσευχή, ἡ προφητεία καί ἡ γνῶσις περί τοῦ Θεοῦ (ἡ Θεολογία) τελειώνουν, ἀφοῦ ἀντικατασταθοῦν διά τῆς ὁράσεως τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ ἐν Χριστῷ, ὁπότε μένει μόνον ἡ ἀγάπη: «Προφητεῖαι καταργηθήσονται... γλῶσσαι παύσονται... γνῶσις καταργηθήσεται... ὅταν ἔλθῃ τό τέλειον...»[41]. Ἀλλά «ἡ ἀγάπη οὐδέποτε ἐκπίπτει»[42]. «Βλέπομεν γάρ ἄρτι δι’ ἐσόπτρου ἐν αἰνίγματι, τότε δέ πρόσωπον πρός πρόσωπον· ἄρτι γινώσκω ἐκ μέρους, τότε δέ ἐπιγνώσομαι καθώς καί ἐπεγνώσθην»[43]. Ὁ ἀπόστολος Παῦλος ὁμιλεῖ ἐδῶ περί μίας μελλοντικῆς ἐμπειρίας, τήν ὁποίαν ὁ ἴδιος εἶχεν ἤδη «καθώς καί ἐπεγνώσθην».

Ὅταν μέ τήν σειράν του ὁ ἐν Χριστῷ δοξασμός, δι’ αὐτῆς τῆς συναντήσεως «πρόσωπον πρός πρόσωπον» τελειώνει, τότε ἡ νοερά προσευχή, ἡ προφητεία καί ἡ γνῶσις περί Θεοῦ (Θεολογία) ἐπανέρχονται. Οὕτω καί ἄν ἀκόμη ὅλα αὐτά εἶχαν καταργηθῇ εἰς τόν Παῦλον, κατά τήν διάρκειαν τῆς θεώσεώς του, αὐτό ἐπανῆλθεν εἰς τήν προσευχήν διά τοῦ Πνεύματος, προφητείαν καί γνῶσιν, περιμένων τήν ἐπανάληψιν τῆς ἐμπειρίας ταύτης εἴτε εἰς τήν ἐνδιάμεσον εἴτε εἰς τήν τελικήν της μορφήν, κατά τήν γενικήν ἐμφάνισιν τοῦ Χριστοῦ ἐν δόξῃ.

Ὁ δοξασμός πρό τῆς Πεντηκοστῆς ἦτο προσωρινός καί δέν ἐσυνεχίσθη μετά θάνατον. Τώρα ἡ θέωσις εἰς τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ εἶναι πάλι προσωρινή ἐμπειρία ἐντεῦθεν τοῦ τάφου, ἀλλά μόνιμος ἐμπειρία τῶν Ἁγίων ἐν Χριστῷ μετά τόν θάνατον τῶν σωμάτων των. Ἀκόμη ὁ δοξασμός εἰς τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ δέν περιορίζεται εἰς τήν καρδίαν, οὔτε ἐκδηλοῦται μόνον εἰς τό πρόσωπον, καθώς συνέβαινεν μέ τούς Προφήτας, τῶν ὁποίων ἡ δόξα εἶχε καταργηθῆ[44], ἀλλά τώρα ἐπεκτείνεται εἰς ὁλόκληρον τό σῶμα ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι ἔχουν δοξασθῆ. Οὕτω ἀκόμη καί τά σώματα τῶν Ἁγίων ἐκδηλώνουν τόν μόνιμον δοξασμόν τῶν κατόχων των, μέ τό νά εἶναι ἀναφαιρέτως ἐμπνευσμένα διά τοῦ μονίμου δοξασμοῦ των, ἔχοντας γίνει ἅγια λείψανα.

Κατά τήν διάρκειαν τοῦ δοξασμοῦ τά ἀδιάβλητα πάθη τοῦ σώματος, καθώς ὕπνος, πεῖνα, δίψα, φόβος, θάνατος, κόπος, φθορά ἀναστέλλονται. Ὑπό ἄλλης ἀπόψεως τό μυαλό καί τό σῶμα λειτουργοῦν κανονικά, ἅπαξ καί κάποιος προσαρμοσθῇ νά βλέπει τόν ἑαυτόν του καί τό περιβάλλον του ἐμπεπλησμένα ὑπό τῆς δόξης τοῦ Χριστοῦ, ἡ ὁποία εἶναι ἀμφότερα, καί σκότος (γνόφος) καί φῶς καί τίποτε ἀπ’ αὐτά, ἐφ’ ὅσον δέν ὁμοιάζει μέ τίποτε κτιστόν. Τελείως διαφορετικῶς τοῦ φωτισμοῦ, ἡ θέωσις δέν εἶναι γνῶσις, διότι εἶναι ὑπεράνω τῆς γνώσεως[45]. Ὁ πρῶτος δοξασμός κάποιου ἐκπληρώνεται μέ τήν ἀπώλεια τοῦ προσανατολισμοῦ του, διότι ἀρχικῶς βλέπει τις τό ἄκτιστον, ἀλλά, ὅταν ἐγκλιματισθῇ ἀρχίζει νά ξαναβλέπει τό κτιστόν του περιβάλλον εἰς αὐτό τό Φῶς, τό ὁποῖον εἶναι ἡ ἡμέρα τοῦ Κυρίου πού δέν ἔχει τέλος. Οὕτω, ἄν καί ἡ ἀδιάλειπτος προσευχή καί ἡ γνῶσις περί τοῦ Θεοῦ τερματίζονται, ἐν τούτοις ἡ γνῶσις καί ἡ ἐμπειρία τοῦ περιβάλλοντος τοῦ θεουμένου συνεχίζονται.

Δικαίωσις διά μόνης τῆς πίστεως μόνον, εἶναι ἡ διδασκαλία τῆς Βίβλου. Ἀλλά αὐτή ἡ σώζουσα πίστις εἶναι ἡ κατάστασις τοῦ φωτισμοῦ τῆς καρδίας, καθώς τήν περιεγράψαμε μέχρι τώρα καί ἡ ὁποία μερικάς φοράς καλεῖται ἐνδιάθετος πίστις: «Πάντες γάρ υἱοί Θεοῦ ἐστε διά τῆς πίστεως ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ· ὅσοι γάρ εἰς Χριστόν ἐβαπτίσθητε, Χριστόν ἐνεδύσασθε»[46]. «Ὅτι δέ ἐστε υἱοί, ἐξαπέστειλεν ὁ Θεός τό Πνεῦμα τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ εἰς τάς καρδίας ὑμῶν, κράζον· ἀββᾶ ὁ Πατήρ, ὥστε οὐκέτι εἶ δοῦλος, ἀλλ’ υἱός· εἰ δέ υἱός, καί κληρονόμος Θεοῦ διά Χριστοῦ»[47]. Ἡ υἱότης, δικαίωσις καί προσευχή τοῦ Ἁγίου Πνεύματος εἰς τήν καρδίαν εἶναι ταυτόσημος πραγματικότης. Δέν ὑπάρχει δικαίωσις διά νόμου ἤ δι’ ἔργων, ἀλλά μόνον διά τοῦ Χριστοῦ, ὁ Ὁποῖος ἔδωκε τόν νόμον. Ὁ νόμος δέν δίδει ζωήν. Μόνον ὁ Χριστός δίδει ζωήν: «Εἰ γάρ ἐδόθη νόμος ὁ δυνάμενος ζωοποιῆσαι, ὄντως ἄν ἐκ νόμου ἦν ἡ δικαιοσύνη».[48] Εἶναι ἡ πίστις, ἡ ὁποία μορφοῦται εἰς ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι ἔχουν τό δῶρον τῆς προσευχῆς διά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος εἰς τάς καρδίας των, ἡ ὁποία δίδει τήν βεβαίωσιν τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ ἐν Χριστῷ καί καταλήγει εἰς τήν ἀγάπην «ἥτις οὐ ζητεῖ τά ἑαυτῆς»[49].

Αὐτή ἡ θεραπεία καί μεταβολή τῆς ἀνθρωπίνης προσωπικότητος ἐν σχέσει μέ τήν ἀνθρωπότητα γενικῶς κάνει τήν διαφοράν μεταξύ ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι θεραπεύονται καί ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι δέν θεραπεύονται ἀκόμη, πολύ σαφῆ. Πίστις εἰς τόν Χριστόν, χωρίς τήν ὑποβολήν εἰς θεραπείαν ἐν Χριστῷ, δέν εἶναι πίστις δι’ ὅλους. Ἐμπιστοσύνη εἰς τόν ἰατρόν τινος, χωρίς τήν ὑποβολήν εἰς τήν θεραπείαν τήν ὁποίαν οὖτος τοῦ συνέστησε, θά ἦτο ἀκριβῶς τό ἴδιον εἶδος ἀντιφάσεως, ὡς πρός τήν ὁρολογίαν.

Μέ σκοπόν ὅτι αὐτή ἡ θεραπεία ἐλαμβάνετο ὑπ’ ὄψιν σχετικῶς μέ τόν κόσμον γενικῶς, θά ἠμποροῦσε νά τονισθῇ ὅτι ἐάν ὁ προφητικός Ἰουδαϊσμός καί ὁ διάδοχός του Χριστιανισμός ἐνεφανίζετο εἰς τόν εἰκοστόν αἰῶνα, θά εἶχον ἴσως ταξινομηθῇ ὄχι ὡς θρησκεῖαι, ἀλλά ὡς ἰατρικαί ἐπιστῆμαι παρόμοιαι πρός τήν ψυχιατρικήν, μέ εὐρυτέραν ἐπίπτωσιν ἐπί τῆς κοινωνίας ὀφειλομένην εἰς τήν ἐπιτυχίαν των νά θεραπεύσουν εἰς ποικίλους βαθμούς τήν ἀσθένειαν τῶν μερικῶς λειτουργούντων ἀνθρωπίνων προσωπικοτήτων. Μέ κανένα τρόπον δέν ἠμποροῦσαν αὕται νά συγχέωνται μέ θρησκείας, αἱ ὁποῖαι διά ποικίλων μαγικῶν μεθόδων καί τεχνασμάτων ὑπόσχονται τήν διαφυγήν ἀπό ἕνα δῆθεν προβαλλόμενον ὑλικόν κόσμον τοῦ κακοῦ ἤ ἀνυποστάτων φαινομένων εἰς ἕνα δῆθεν προβαλλόμενον κόσμον ἀσφαλείας καί εὐδαιμονίας.

Μία ἄλλη πλευρά θεωρήσεως αὐτοῦ εἶναι νά συγκεντρωθῶμεν ὀλίγον περισσότερον εἰς τάς συνεπείας τῆς βιβλικῆς καί πατερικῆς ἀντιλήψεως περί τοῦ παραδείσου καί τῆς κολάσεως. Ὁ ἴδιος ὁ Θεός εἶναι καί τά δύο, καί παράδεισος καί κόλασις, ἀμοιβή καί τιμωρία. Ὅλοι οἱ ἄνθρωποι ἐδημιουργήθησαν διά νά βλέπουν ἀκαταπαύστως τόν Θεόν ἐν τῇ ἀκτίστῳ δόξῃ τοῦ Χριστοῦ. Ἐάν ὁ Θεός θά εἶναι διά τόν κάθε ἄνθρωπον παράδεισος ἤ κόλασις, ἀμοιβή ἤ τιμωρία, ἐξαρτᾶται ἀπό τήν ἀνταπόκρισιν τοῦ ἀνθρώπου εἰς τήν ἀγάπην τοῦ Θεοῦ ἐν Χριστῷ καί εἰς τήν ἀποδοχήν του τῆς συνταγῆς διά μεταβολήν τῆς ἰδιοτελοῦς καί ἐγωκεντρικῆς του ἀγάπης εἰς τήν θεοειδῆ ἀγάπην, «ἥτις οὐ ζητεῖ τά ἑαυτῆς».

Μέ αὐτό ἐννοεῖται ὅτι καμμία θρησκεία ἤ ἐκκλησία δέν ἠμπορεῖ νά διεκδικήσῃ διά τόν ἑαυτόν της τό δικαίωμα νά ἀποφασίζῃ ποιός πηγαίνει εἰς τόν παράδεισον καί ποιός πηγαίνει εἰς τήν κόλασιν, ἀφοῦ ὅλοι ἐνωρίτερα ἤ ἀργότερα θά ἴδουν τήν δόξαν τοῦ Θεοῦ ἐν Χριστῷ εἴτε ὡς φῶς εἴτε ὡς πῦρ καταναλίσκον. Ἡ ἀληθής ζωή ἐν Χριστῷ εἶναι μία τέτοια προετοιμασία διά τῆς καθάρσεως καί τοῦ φωτισμοῦ τῆς καρδίας, ὥστε αὐτή ἡ θέα νά εἶναι παράδεισος καί ὄχι κόλασις. Ἡ ἀρχική εὐθύνη ἐκείνων εἰς τό στάδιον τοῦ φωτισμοῦ εἶναι νά φωτίσουν ἄλλους, οὕτως ὥστε διά τῆς ἀνιδιοτελοῦς καί οὐχί χρησιμοθηρικῆς ἀγάπης νά ζοῦν καί νά ἐργάζωνται μαζί εἰς τήν κοινωνίαν καί συγχρόνως νά προετοιμάζουν ἑαυτούς καί ἀλλήλους διά τήν αἰωνίαν ἐμπειρίαν, τήν ὁποίαν καθείς θά ἔχῃ.

Τήν στιγμήν κατά τήν ὁποίαν κάποιος διαχωρίζει τόν παράδεισον καί τήν κόλασιν καί φαντάζεται ὅτι αἱ καταστάσεις αὕται εἶναι διαφορετικά μέρη, ἤ ὅτι ἡ κόλασις εἶναι στέρησις τῆς θέας τοῦ Θεοῦ, τότε οὗτος αὐτομάτως εἰσάγει μαγικάς ἀπόψεις εἰς τήν βιβλικήν ἀντίληψιν τῆς θεραπείας. Οὕτω ἡ θέα τοῦ Θεοῦ γίνεται παράδεισος διά ὅλους οἱ ὁποῖοι διά τοῦ ἑνός ἤ ἄλλου τρόπου κερδίζουν αὐτό τό στάδιον. Ἡ μαγεία αὕτη ἠμπορεῖ νά λάβῃ τήν μορφήν τοῦ προορισμοῦ, τῆς σωτηρίας διά μόνης τῆς πίστεως, ἤ διά καλῶν ἔργων ἐπίσης, ἤ διά μετοχῆς εἰς τά Μυστήρια καί ἱερατικάς ἀφέσεις ἁμαρτιῶν ἤ διά συνδυασμοῦ ὅλων αὐτῶν. Αὐταί αἱ παραλλαγαί τῆς παραδόσεως μετακινοῦν ἀπαραλλάκτως τήν ἀνάγκην ἀλλαγῆς ἀπό τόν ἄνθρωπον εἰς τόν Θεόν, τοῦ ὁποίου ἡ σώζουσα στάσις διά τόν ἄνθρωπον προσδιορίζεται διά μιᾶς δουλικῆς ὑπακοῆς εἰς τό θέλημά Του. Οὗτοι δέν γνωρίζουν ὅτι ὁ Θεός ἀγαπᾶ ὅλα τά δημιουργήματά Του ἀδιακρίτως (περιλαμβανομένου καί τοῦ ἰδίου τοῦ διαβόλου) μέ τήν ἰδίαν ἀγάπην, ὅτι ὁ Θεός ἦτο καί εἶναι πάντοτε φίλος τῶν ἀνθρώπων καί ὅτι εἶναι ὁ ἄνθρωπος καί ὄχι ὁ Θεός, ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος ἔχει ἀνάγκην συμφιλιώσεως, δηλαδή θεραπείας τοῦ κακῶς λειτουργοῦντος μέρους τῆς προσωπικότητός του.

Δεῖτε τό Β΄ καί τελευταῖο Μέρος στήν ἱστοσελίδα:

http://sathanasoulias.blogspot.gr/2012/11/blog-post_7430.html

---

[1] Ὁμιλία ἡ ὁποία ἐξεφωνήθη κατά τήν διάρκειαν τοῦ Π.Σ.Ε. Ὀρθόδοξον Συμβούλιον εἰς τήν Δαμασκόν, 5-9 Φεβρουαρίου 1982 καί ἐδημοσιεύθη εἰς τό Xenia Ecumenica, ἀρ. 39, σελ. 232-275, Helsinki, 1983. Ἡ μετάφρασις ἐδημοσιεύθη εἰς τό «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», ἀφιέρωμα εἰς τόν Παναγιώτατον Μητροπολίτην Θεσσαλονίκης κ.κ. Παντελεήμονα Β΄.

[2] Α΄ Κορ. 13,8-10.

[3] Ἐξ. 3,14.

[4] Ἐξ. 3,6.

[5] Μεγάλου Ἀθανασίου, Κατά Ἀρειανῶν 3,12-14. «12. Εἰ γάρ μή ἦν ἑνότης καί ἴδιον τῆς τοῦ Πατρός οὐσίας γέννημα ὁ Λόγος, ὡς τό ἀπαύγασμα τοῦ φωτός, ἀλλά διειστήκει τῇ φύσει ὁ Υἱός τοῦ Πατρός (77), ἤρκει τόν Πατέρα δοῦναι μόνον, οὐδενός τῶν γενητῶν ἐπικοινωνοῦντος πρός τόν πεποιηκότα ἐν τοῖς διδομένοις, νῦν δέ ἡ τοιαύτη (78) δόσις δείκνυσι τήν ἑνότητα τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ. Οὐκ ἄν γοῦν εὔξαιτό τις λαβεῖν παρά τοῦ Θεοῦ (79) καί τῶν ἀγγέλων, ἤ παρά τινος τῶν ἄλλων κτισμάτων, οὐδ’ ἄν εἴποι τις, Δώῃ σοι ὁ Θεός καί ὁ ἄγγελος (80), ἀλλά παρά Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ διά τήν ἑνότητα καί τήν ἑνοειδῆ δόσιν. Διά γάρ τοῦ Υἱοῦ δίδοται τά διδόμενα· οὐδέν δέ ἐστιν, ὅ μή δι’ Υἱοῦ ἐνεργεῖ ὁ Πατήρ, οὕτω γάρ καί ὁ λαβών ἀσφαλῆ τήν χάριν ἔχει. Εἰ δέ ὁ πατριάρχης Ἰακώβ, εὐλογῶν τούς ἐγγόνους Ἐφραῖμ καί Μανασσῆ ἔλεγεν· ΄΄Ὁ Θεός ὁ τρέφων με ἐκ νεότητός μου ἕως τῆς ἡμέρας ταύτης· ὁ ἄγγελος ὁ ρυόμενός με (81) ἐκ πάντων τῶν κακῶν, εὐλογήσαι τά παιδία ταῦτα΄΄, οὐ τῶν κτισθέντων καί τήν φύσιν ἀγγέλων ὄντων ἕνα συνῆπτε (83) τῷ κτίσαντι αὐτούς Θεῷ· οὐδέ ἀφείς τόν τρέφοντα αὐτόν Θεόν παρ’ ἀγγέλου τήν εὐλογίαν ᾔτει τοῖς ἐγγόνοις, ἀλλ’ εἰρηκώς· Ὁ ρυόμενός με ἐκ πάντων τῶν κακῶν, ἔδειξε μή τῶν κτισθέντων τινά ἀγγέλων, ἀλλά τόν Λόγον εἶναι τοῦ Θεοῦ, ὅν τῷ Πατρί συνάπτων ηὔχετο, δι’ οὗ καί οὕς ἐάν θέλῃ, ρύεται ὁ Θεός. Τοῦτον γάρ καί μεγάλης βουλῆς Ἄγγελον τοῦ Πατρός εἰδώς καλούμενον, οὐκ ἄλλον ἤ αὐτόν (84) εἶναι εὐλογοῦντα, καί ρυόμενον ἐκ τῶν κακῶν ἔλεγεν. Οὐ γάρ αὐτός μέν παρά Θεοῦ ἠξίου εὐλογεῖσθαι, τούς δέ ἐγγόνους ἤθελε παρ’ ἀγγέλου· ἀλλ’ ὅν αὐτός παρεκάλει λέγων, ΄΄Οὐ μή σέ ἀποστείλω, ἐάν μή μέ εὐλογήσης΄΄ (Θεός δέ ἦν οὗτος, ὡς αὐτός φησιν ΄΄Εἶδον Θεόν πρόσωπον πρός πρόσωπον΄΄), τοῦτον εὐλογῆσαι καί τούς υἱούς τοῦ Ἰωσήφ (85) ηὔχετο. Ἀγγέλου μέν οὖν ἴδιον τό διακονεῖν τῇ τοῦ Θεοῦ προστάξει· πολλάκις δέ καί προπορεύεται ἐκβάλλειν (86) τόν Ἀμορραῖον, καί πέμπεται φυλάξει τόν λαόν ἐν τῇ ὀδῶ, ἀλλά καί ταῦτα οὐκ ἔστιν αὐτοῦ, τοῦ δέ προστάξαντος καί ἀποστείλαντος αὐτόν Θεοῦ, οὗ καί τό ρύεσθαι ἔστιν, οὕς ἄν αὐτός θελήσῃ ρύεσθαι· (87) διά τοῦτο οὐκ ἄλλος ἤ αὐτός Κύριος ὁ Θεός ὁ ὀφθείς εἶπεν αὐτῶ· ΄΄Καί ἰδού ἐγώ μετά σοῦ, διαφυλάσσων σε ἐν τῇ ὁδῷ πάση, οὗ ἄν πορευθῇς΄΄· καί οὐκ ἄλλος, ἀλλά πάλιν ὁ Θεός ὁ ὀφθείς ἐπέσχε τοῦ Λάβαν τήν ἐπιβουλήν, κελεύσας αὐτῷ μή λαλῆσαι πονηρά τῷ Ἰακώβ, καί αὐτός δέ οὐκ ἄλλον ἤ τόν Θεόν παρεκάλει λέγων· ΄΄Ἐξελοῦ με (88) ἐκ χειρός τοῦ ἀδελφοῦ μου Ἠσαῦ, ὅτι φοβοῦμαι αὐτόν΄΄· καί γάρ καί ταῖς γυναιξίν ὁμιλῶν ἔλεγεν, ὅτι (89) ΄΄Οὐκ ἔδωκεν ὁ Θεός τῷ Λάβαν κακοποιῆσαί με. 13. Διά τοῦτο καί ὁ Δαβίδ οὐκ ἄλλον ἤ αὐτόν τόν Θεόν παρεκάλει περί τοῦ ρυσθῆναι. ΄΄Πρός σέ, Κύριε, ἐν τῷ θλίβεσθαί με, ἐκέκραξα, καί ἐπήκουσάς μου· Κύριε, ρῦσαι τήν ψυχήν μου ἀπό χειλέων ἀδίκων, καί ἀπό γλώσσης δολίας΄΄· τούτω καί τήν χάριν ἀνατιθείς ἐλάλησε (90) καί τούς λόγους τῆς ᾠδῆς ἐν τῷ ἑπτακαιδεκάτῳ ψαλμῷ ἐν ᾗ ἡμέρᾳ ἐρρύσατο αὐτόν ὁ Κύριος ἐκ χειρός πάντων τῶν ἐχθρῶν αὐτῶν, καί ἐκ χειρός Σαούλ, καί εἶπεν· ΄΄Ἀγαπήσω σέ, Κύριε, ἡ ἰσχύς μου, Κύριος στερέωμά μου καί καταφυγή μου, καί (91) ρύστης μου΄΄. Ὁ δέ Παῦλος, πολλούς διωγμούς ὑπομείνας, οὐκ ἄλλῳ ἤ τῷ Θεῷ ηὐχαρίστει λέγων· ΄΄Ἐκ πάντων (92) με ἐρρύσατο ὁ Κύριος, καί ρύσεται, εἰς ὅν ἠλπίκαμεν΄΄· καί οὐκ ἄλλος δέ ἤ ὁ Θεός ηὐλόγησε τόν Ἀβραάμ καί τόν Ἰσαάκ· καί ὁ Ἰσαάκ δέ ἐπευχόμενος τῷ Ἰακώβ (93) ἔλεγεν· ΄΄Ὁ Θεός μου εὐλογῆσαι σε, καί αὐξήσαι σε καί πληθυνεῖ σε, καί ἔση εἰς συναγωγάς ἐθνῶν, καί δώῃ σοι τήν εὐλογίαν Ἀβραάμ τοῦ πατρός μου΄΄. Εἰ δέ οὐκ ἄλλου τινός ἐστι τό εὐλογεῖν καί τό ρύεσθαι (94), ἤ τοῦ Θεοῦ, καί οὐκ ἄλλος τις ἦν ὁ ρυόμενος τόν Ἰακώβ ἤ αὐτός ὁ Κύριος, τόν δέ ρυόμενον αὐτόν ὁ πατριάρχης ἐπεκαλεῖτο ἐπί τούς ἐκγόνους (95), δῆλόν ἐστιν, ὡς οὐκ ἄλλον ἐν τῇ εὐχῇ συνῆπτε τῷ Θεῷ ἤ τόν τούτου Λόγον, ὅν διά τοῦτο καί ἄγγελον ἐκάλεσεν, ὅτι μόνος οὗτός ἐστιν ὁ ἀποκαλύπτων τόν Πατέρα, Ὅπερ καί ὁ Ἀπόστολος ἐποίει λέγων· ΄΄Χάρις ὑμῖν καί εἰρήνη ἀπό Θεοῦ Πατρός ἡμῶν καί Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ΄΄· οὕτω γάρ καί ἀσφαλής (96) ἦν ἡ εὐλογία διά τό ἀδιαίρετον τοῦ Υἱοῦ πρός τόν Πατέρα, καί ὅτι μία καί ἡ αὐτή ἐστιν ἡ διδομένη χάρις. Κἄν γάρ ὁ Πατήρ δώῃ, διά τοῦ Υἱοῦ ἐστί τό διδόμενον· κἄν ὁ Υἱός λέγηται χαρίζεσθαι, ὁ Πατήρ ἐστιν ὁ διά τοῦ Υἱοῦ καί ἐν τῷ Υἱῷ παρέχων· ΄΄Εὐχαριστῶ γάρ, φησίν ὁ Ἀπόστολος γράφων Κορινθίοις, τῷ Θεῷ μου πάντοτε περί ὑμῶν ἐπί τῇ χάριτι τοῦ Θεοῦ (98) τῇ δοθείσῃ ὑμῖν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ΄΄. Τοῦτο δέ καί ἐπί φωτός καί ἀπαυγάσματος ἄν τίς ἴδοι· καί γάρ ὅπερ φωτίζει τό φῶς, τοῦτο τό ἀπαύγασμα καταυγάζει, ὅπερ δέ καί φωτός ἐστιν ὁ φωτισμός. Οὕτω καί βλεπομένου τοῦ Υἱοῦ, βλέπεται ὁ Πατήρ· τοῦ γάρ Πατρός ἐστι τό ἀπαύγασμα· καί οὕτως ὁ Πατήρ καί ὁ Υἱός ἕν εἰσι. 14 Τοῦτο δέ ἐπί τῶν γενητῶν καί κτισμάτων (99) οὐκ ἄν τις εἴποι. Οὔτε γάρ, ἐργαζομένου τοῦ Πατρός, ἐργάζεταί τις αὐτά τῶν ἀγγέλων, ἤ ἄλλος τις τῶν κτισμάτων· οὐδέν γάρ τούτων ποιητικόν αἴτιόν ἐστιν, ἀλλά τῶν γινομένων εἰσίν· ἄλλως τε καί κεχωρισμένοι, καί διεστηκότες (1) τοῦ μόνου, καί ἄλλο τήν φύσιν ὄντες, καί ἔργα τυγχάνοντες, οὔτε ἅπερ ἐργάζεται ὁ Θεός, δύνανται ἐργάζεσθαι, οὔτε, καθά προεῖπον, χαριζομένου τοῦ Θεοῦ, συγχαρίζεσθαι· οὔτε βλεπομένου ἀγγέλου, εἴποι ἄν τις ἑωρακέναι τόν Πατέρα. Ἄγγελοι μέν γάρ, ὡς γέγραπται, λειτουργικά πνεύματά εἰσιν εἰς διακονίαν ἀποστελλόμενοι (2), καί τάς παρ’ αὐτοῦ διά τοῦ Λόγου δωρεάας διδομένας ἀπαγγέλλοντές εἰσι τοῖς λαμβάνουσι. Καί αὐτός δέ ὁ ἄγγελος ὁρώμενος, ὁμολογεῖ ἀπεστάλθαι παρά τοῦ Δεσπότου, ὡς ἐπί Ζαχαρίου ὁ Γαβριήλ, καί ἐπί τῆς Θεοτόκου Μαρίας ὁ αὐτός (3) ὡμολόγησε. Καί ὁ βλέπων δέ ἀγγέλων ὀπτασίαν εἶδεν, ὅτι τόν ἄγγελον εἶδε, καί οὐ τόν Θεόν».

[6] Αὐτόθι, 3,12.

[7] Β΄ Κορ. 3,15.

[8] Ἐξ. 3,2.

[9] Ἐξ. 3,6.

[10] Ἡσ. 9,6.

[11] Ἰω. 1,2. Μ. Βασιλείου, Ἀνατρεπτικός τοῦ Ἀπολογητικοῦ τοῦ δυσσεβοῦς Εὐνομίου Β΄, 18.

[12] Γρηγορίου Νύσσης, Κατά Εὐνομίου 11, 3.

[13] Ἐξ. 33,15, 34,9.

[14] Ἐξ. 33,17.

[15] Ἐξ. 3,2.

[16] Κατά Εὐνομίου 11,3.

[17] Ἰω. 14,2-2.

[18] Πράξ. 2,3-4.

[19] Ἰω. 16,13.

[20] Ἰω. 17,24.

[21] Θεολογικός Λόγος, 2, 3.

[22] Θεολογικός Λόγος, 2, 4.

[23] Ἰω. 16, 11, 16-33. 24.

[24] Ἰω. 16,27.

[25] Ἰω. 15,14-15.

[26] Β΄ Κορ. 1,22, 5,5, Ἐφ. 1,14.

[27] Διά τό μυστήριον τοῦ Σταυροῦ, τήν δικαίωσιν καί τήν καταλλαγήν, βλέπε τό Προπατορικόν Ἁμάρτημα, Ἀθῆναι, 1957, σελ. 60-91, εἰδικῶς ὑποσ. 82.

[28] Ματθ. 5,8.

[29] Α΄ Κορ. 14,14 κ.ἑ.

[30] Γαλ. 4,6-7.

[31] Α΄ Κορ. 14,2.

[32] Α΄ Κορ. 14,6.

[33] Α΄ Κορ. 14,5.

[34] Β΄ Κορ. 3,15.

[35] Ἰω. 14,23.

[36] Α΄ Ἰω. 4,18.

[37] Ἐπιστ. 2.

[38] Δευτ. 6,7.

[39] Θεολογικός Α΄,5.

[40] Αὐτόθι Α΄,3.

[41] Α΄ Κορ. 13,8-9.

[42] Αὐτόθι.

[43] Α΄ Κόρ. 13,12.

[44] Β΄ Κόρ. 3,7 κ.ἑ.

[45] Α΄ Κορ. 13,8.

[46] Γαλ. 3,26-27.

[47] Γαλ. 4,6-7.

[48] Γαλ. 3,21.

[49] Α΄ Κορ. 13,5.